همه در دنیائی کوچک زندگی می کنیم . آرمان ها و اهدافی یگانه داریم و همگی برای
دست یابی به آن تلاش می کنیم . دردها و شادی های یکسانی را تجربه کرده ایم و با
چالش ها و مشکلاتی مشترک روبرو هستیم.
بیائید دقایقی از ا ین دنیا سفر کنیم و به دنیای بهایی برویم . دنیائی که در دل
دنیای ماست . ببینیم چگونه مفاهیم ، ارزش ها و عقاید ، زندگی و حیات ، خدمت و
فعالیت در آن معنا می یابد و جلوه می کند و عالم بهائی چگونه و تا چه اندازه
توانسته است با تلاش های مستمر، این نحوه حیات را در زندگی خویش و در تلاش برای
خدمت و مساعدت به عالم انسانی جلوه بخشد و نمایان سازد. شما را به مشارکت در ساختن
دنیائی متعالی تر و بهتر دعوت می کنیم . با ما در سایت...
نويسنده: نادر سعيدى
اگر چه مولد حضرت بهاءالله ايران بود و ظهور امر بهائى شگفت‌ترين و شکوهمندترين حادثه در تاريخ ايران وجهان، امّا تاکنون نويسندگان و انديشمندان ايران‌در رويگرد خويش به اين رخداد ايرانى از تحقيق علمى و جدّى سر باز زده و در نتيجه تنها منبع داورى در مورد ديانت بهائى لعن و طعن سنّت پرستان فرهنگى و تکفير و تکذيب سران مذهبى بوده و مى‌باشد. اين مقاله کوتاه دعوتى است از هم‌وطنان عزيز به اتّخاذ روش علمى وانصاف واستقلال نظرى در خصوص نهضت جهانى بهائى که مايهٴ افتخار ايران و ايرانيان است.
اگرچه ديانت بهائى داراى ابعاد گوناگون است امّا هسته و روح اين نهضت روحانى، اجتماعى، فرهنگى، و اخلاقى مجموعهٴ کتابها، الواح و نامه‌هائى است که از قلم حضرت بهاءالله نازل شده است. بدين جهت در اين مقاله مختصر، به بررسى ويژگيهاى کلّى اين آثار و ساختار پيام آن مى‌پردازيم. در ابتدا به مقصود اصلی و غايت نهائى نگارش اين آثار توجّه مى‌نمائيم و در پرتو آن به برخى از ويژکيهاى آثار حضرت بهاءالله نظر مى‌افکنيم. آنگاه به مراحل‌گوناگون نزول اين آثار دقّت کرده و وحدت و خلاّقيّت پيام نهفته در آن اقيانوس موّاج را بررسى مى‌نمائيم.
هدف نهائى آثار حضرت بهاءالله
در حقيقت مى‌توان گفت که تمامى ويژگيهاى آثار حضرت بهاءالله و نيز ساختار پيام مودوع در آن آثار را مى‌توان از هدف و غايت حضرت بهاءالله از ظهور خود و نزول آثار استنتاج نمود. اين هدف بارها درخود آثار حضرت بهاءالله مورد تصريح قرار گرفته است. به عنوان مثال در آخرين اثر حضرت بهاءالله که وصيّتنامهٴ ايشان براى دنيا و جامعهٴ بهائى است اين مقصود تکرار و تأکيد مى‌شود که مبادا در اين مورد شبهه و سوء تفاهمى پيدا شود يا آنکه آثار حضرتش بشکلی که مغاير آن هدف شکوهمند است مورد تعبير و تفسير قرار گيرد. در اين اثر که به "کتاب عهد" يا "کتاب عهدى" موسوم است چنين مى‌فرمايند:
"مقصود اين مظلوم از حمل شدايد و بلايا و انزال آيات و اظهار‌بيّنات، اخماد نار ضغينه و بغضاء بوده که شايد آفاق افئدهٴ اهل عالم بنور اتّفاق منوّر گردد و به آسايش حقيقى فائز"(١)
در اين بيان حضرت بهاءالله مؤکّد مى‌سازد که علّت اينکه ايشان حاضر شدند تن به هزاران نوع آزار وستم و حبس و زجر داده و به نزول آيات و آثار الهى پرداخته و امر خود را آشکارا به تمامى عالميان ابلاغ نمايند تحقق فرهنگ وداد و محبّت و الفت و دوستى در عالم بشرى و ريشه کندن فرهنگ کينه و خشونت از دلهاى نوع بشرست. در همين بيان حضرت بهاءالله متذکر مى‌شوند که اين فرهنگ عشق و محبّت به اتّحاد و اتّفاق نوع انسان منجر شده و اين محبّت واتّحاد به آسايش حقيقى مردم بشر خواهد انجاميد. به عبارت ديگر مقصود اصلی ازنگارش کتابها و الواح متعدّد توسّط حضرت بهاءالله تحقق نظام محبّت و دوستى و صلح و يگانگى در رفع فرهنگ بيگانگى و خشونت از صحنهٴ حيات بشرست. بدين‌جهت است که آثارحضرت بهاءالله عليرغم گوناگون و تنوع سرشار آن همگى انعکاسى از اين غايت والاست بطوريکه مى‌توان اصول مربوط به صورت و محتواى آن را از همان غايت استنطاق و استخراج نمود.
اوّلين خصوصيّت آثار حضرت بهاءالله که در طول تاريخ روحانى بى‌سابقه بوده است نفى حديث و نقل قولهاى شفاهى بعنوان کلام رسمى دينى است. همهٴ اديان الهى در واقع بمنظور ايجاد الفت و محبّت و يگانگى در ميان پيروان خود بوجود آمدند امّا‌متاسفانه به خاطر محدوديّتهاى فرهنگى، کلام الهى در اکثر مواقع صرفاً بشکل روايتهاى شفاهى از پيامبر ظاهر شد. به همين جهت است که در بسيارى از اديان کتب مقدسه چيزى جز روايتهاى شفاهى يا داستانهائى در مورد زندگى پيامبر نيست. اين امر بتدريج تغيير مى‌يابد بطوريکه تورات با ذکر ده فرمان به کلام الهى بطور مستقيم تأکيد مى‌کند و انجيل با‌نقل بيانات حضرت مسيح زمينه‌اى محکم براى استفاضه از وحى بدست مى‌دهد و قرآن کريم مستقيماً و تماماً انعکاس وحى الهى است. امّا با اين وصف حتّىٰ در زمان اسلام نيز روايتهاى شفاهى مرجعيّت و مرکزيّت يافت و بدين‌ترتيب اين مسئله که کلام الهى چيست و از کجا ميتوان مطمئن به صحّت انتساب اين روايتها به پيامبر شد خود علّتى اساسى براى ايجاد اختلاف و کينه و تفرقه در ميان مؤمنان گرديد. اين امر باعث ظهور فرقه‌هاى گوناگون در داخل اديان مختلف گرديد در نتيجه کلام الهى بجاى آنکه به وحدت واتّحاد بيانجامد خود باعث تفرقه و دشمنى گرديد اين مطلب تا به حدّى جدّى است که حتّىٰ محققان و مورخان گوناگون در مورد اينکه آيا فى‌المثل اناجيل اربعه تا چه حدّ داراى سنديُّت و اعتبارست و تاچه اندازه منبع شناسائى براى درک وحى الهى به حضرت مسيح است دستخوش اختلافها و مناقشات جدّى بوده و هريک در اين مورد نظرى ابراز مى‌نمايد. نزاع ميان شيعه و سنى و يا ديگر فرق اسلامى در مورد صحت احاديث نمونهٴ ديگرى از همين واقعيّت است.
امّا چنانکه ديديم حضرت بهاءالله صريحاً اعلان مى‌نمايد که تنها‌دليل نزول آيات واظهار بيّنات توسّط ايشان ريشه کن ساختن کينه و دشمنى و ايجاد وداد ودوستى در قلوب آدميان است. بدين‌جهت واضح است که بايد در صورت چنين آثارى نيز تحولّى بنيادى صورت گيرد. اين امر از مهمترين اصول در ارتباط با آثار بهائى و فرهنگ بهائى است. به تصريح تمام کتب مقدسهٴ بهائى تنها آثارى را مى‌توان اثر الهى دانست و براى آن مرجعيّت و سنديّت خاصّ قائل شد که به قلم حضرت بهاءالله نوشته شده يا آنکه توسّط کاتبان ايشان در هنگام نزول به قلم آمده و به تصويب حضرت بهاءالله رسيده باشد. در کتاب اقدس که مهمترين کتاب شريعت بهائى است حضرت بهاءالله نظر به اهميّت اين مطلب از اين امتيازخاصّ آثارخود بدين ترتيب ياد مى‌کنند:
"قد زيّنت الالواح بطراز ختم فالق الاصباح"، که مضمون آن اينستکه الواح ايشان با زينت مهر ايشان آراسته شده است.
امّا اگر چه روايتهاى شفاهى در امر بهائى فاقد مرجعيّت است اين امر به محدوديّت دامنهٴ آثار مرجع منجر نمى‌شود. علّت اين امر ويژگى ديگر آثار حضرت بهاءالله است که باز در تاريخ اديان بى‌سابقه مى‌باشد و آن کثرت و تنوع کمّى ظهور‌وحى در اين ديانت است. بدين‌ترتيب که بخلاف اديان گذشته که معمولاً داراى يک کتاب مقدّس مى‌باشند از قلم حضرت بهاءالله کتابها‌و الواح بسيارى که شمار آن از دهها جلد کتاب بمراتب بيشتر است نازل شده است. به علاوه در اين ديانت نزول وحى تعطيل و انقطاع نداشته است و بدين‌ترتيب همهٴ آثار حضرت بهاءالله اعمّ از کتاب يا لوح يا نامه و رساله همگى کلام الهى و وحى ربّانى تلقى شده و لذا همگى از مرجعيّت کامل برخوردارست. اين امر بدين‌معنى است که تاريخ بشر واردمرحلهٴ يگانه‌اى شده است که مستعدّ پذيرش تجلّى حقائق الهى بنحوى آشکار، همه جانبه و کلّى شده است در عين حال همين امر بيانگر اين واقعيّت است که دشواريهاى مسائل دنياى کنونى بمراتب پيچيده‌تر از گذشته بوده و راه حلّ اين مسائل و مشکلات نيز بايد در پرتو ظهور کلّى الهى صورت پذيرد. از اين جهت است که حتّىٰ ذکر فهرست‌وار همهٴ آثار حضرت بهاءالله در چنين مقاله‌اى امکان‌پذير نيست. امّا به عنوان نمونه مى‌توان از آثارى نظير کلمات مکنونه، چهاروادى، هفت وادى، جواهرالاسرار، کتاب ايقان کتاب بديع، سورهٴ ملوک، کتاب اقدس، لوح ابن الذئب و الواحى نظير اشراقات و تجلّيات و طرازات و مقصود و غيره نام برد.
يکى ديگر از ويژگيهاى بسيار مهمّ آثار حضرت بهاءالله تصريح قاعدهٴ تفسير و تعبير آن آثار مى‌باشد. به عبارت ديگر آثار حضرت بهاءالله نه تنهامجموعه‌ايست که در بارهٴ هستى سخن مى‌گويد بلکه بعلاوه مجموعه‌اى است که در مورد خود و روش تعبير و تفسير نيز به گفتگو مى‌پردازد و علّت اين امر را‌با‌توجّه به غايت نزول آثارتوسّط حضرت بهاءالله مى‌توان به آسانى ملتفت شد. کلام الهى اگر چه هدفش همواره ايجاد الفت و يگانگى و وحدت بوده‌است امّا عدم اتّفاق در مورد تعبير و تفسيرکلام الهى هميشه به اختلاف وانشقاق در داخل اديان منجر شده‌است. امّا از آنجا که هدف صريح حضرت بهاءالله از نزول آيات محو کينه و دشمنى ازدلهاى مردم بوده‌است بدين‌جهت همان آثار بنحوى بديع و شگرف، اصل اساسى تعبير و تفسير کلام الهى در اين ديانت را مورد بررسى صريح قرار داده و آنرا يکى از اصول اساسى مدنيّت بهائى قرار داده است. اين اصل تعبير و تفسير در اصطلاح بهائى اصل عهد‌و ميثاق ناميده مى‌شود‌و بدين ترتيب که آثارحضرت بهاءالله با صراحت کامل معيّن مينمايد که اگر چه تعابير و تفاسير افرادگوناگون ازآثار ايشان، جائزست امّا تنها تفسير و تعبيرى که مرجعيّت داشته و لازم الاتباع است تفسير‌و تعبيرى است که توسّط پسر ارشد ايشان يعنى حضرت عبدالبهاء صورت پذيرد. تعيين حضرت عبدالبهاء بعنوان جانشين رسمى ومطاع حضرت بهاءالله بنحو کتبى توسّط آثار مختلف حضرت بهاءالله مخصوصاً وصيّتنامهٴ ايشان با کتاب عهد صورت پذيرفته است و بدين‌ترتيب هيچگونه ابهامى در مورد مرجع ديانت بهائى و نيز تعبير و تفسير نهائى آثار حضرت بهاءالله نمى توانست باقى بماند. بدين‌جهت است که تعابير افرادگوناگون ازآثار حضرت بهاءالله درسايهٴ تعبير و تبيين حضرت عبدالبهاء (و پس از حضرت عبدالبهاء حضرت ولی امرالله) قرار گرفته و بدين‌ترتيب وحدت در کثرت، اصل اساسى برخورد به کلام الهى در اين ديانت مى‌گردد. به همين ترتيب اگرچه در ديانت بهائى تنها يک مرجع نهائى و مطاع وجود دارد درعين حال امتيازات رؤساى مذهبى چون کشيش و آخوند و غيره بکلی حذف شده است. بالعکس همهٴ افراد بهائى بايکديگر برابر و مساوى تلقى شده و مطالعه و درک آثار مقدسهٴ بهائى وظيفه و فريضه‌اى است که نه فقط به دانشمندان و نخبگانى معدود، بلکه بر تمامى افراد بهائى شامل ميگردد. در واقع آئينهٴ عهد و ميثاق اصل دمکراسى روحانى دراين ديانت است يعنى آنکه صرفنظر از مرجع منصوص تمامى افراد بهائى داراى حق تعبير مساوى بوده و هيچيک نمى‌تواند تعبير شخصى خود را به ديگران تحميل کند. به علاوه اين امر به اين معنى است که همهٴ افراد بهائى موظفند که آثار حضرت بهاءالله را خود مستقيماً مطالعه کنند‌و درنتيجه ادارهٴ جامعه بهائى صرفاً از طريق مؤسّساتى که بر اساس انتخابات عمومى دمکراتيک برگزيده شده اند بر اساس اصل مشورت صورت مى پذيرد. به عبارت ديگر اصل تعبير و تفسير بااصل وضع قانون (تشريع و تقنين) همراه شده و لذا بجاى علماء و رؤساء مذهبى که به استنتاج احکام و قوانين پرداخته و اجتهاد مى‌نمايند و عامّه مردم به تقليد از آنها مى‌پردازند در اين ديانت همگى مساوى بوده و وضع قوانين غيرمنصوص صرفاً از طريق مشورت مؤسّسات انتخابات يعنى بيوت عدل و در رأس آنها بيت عدل جهانى صورت مى‌پذيرد. به عبارت ديگر تمايل حضرت بهاءالله برمودّت و اتّحاد منجر به اين اصل گرديد که آثار ايشان براى عدّه‌اى معدود از رؤساى مذهبى که نسبت به ديگران کسب قدرت نموده و خود را‌متخصّص و عالم قلمداد‌کرده و تودهٴ مردم را در نقش کودک جاهل تصوير نمايند نازل نشود.
بالعکس حضرت بهاءالله برآن بود که جامعه‌اى روحانى را بنا نهندکه در آن همهٴ افراد بهائى با اعتماد و ارزش و توانائى خويش به مطالعهٴ مستقيم کلام الهى پرداخته و لذا جامعه‌اى دمکراتيک و روحانى مبتنى بر اصل مشورت با خضوع و فروتنى و احترام متقابل بوجود آيد.
اين امر به حدّى اهميّت داشت که حضرت بهاءالله آنرا به اصلی متافيزيک مبدّل ساخته و در مرکزمباحث الهيات بهائى قرار داد. بدين ترتيب که آن حضرت از اصل عدالت الهى اين امر را نتيجه گرفته که کلام الهى بايدبراى همهٴ افراد بشر قابل درک و فهم باشد تا همگى بتوانند مستقيماً و بدون وساطت يا تقليد ديگران به حجيّت ومرجعيّت آن واقف شوند بدين‌ترتيب آثار حضرت بهاءالله کوشش رؤساء و علماء مذهبى را که معمولاً عامّه مردم را از درک کلام عاجز دانسته و هرگونه شناختى از کلام الهى را مشروط به انواع واقسام علوم عجيب و غريب دانسته و لذا وابستگى مردم به خود را وظيفه اى روحانى و مذهبى قلمداد مى‌نمودند با قاطعيّت و قدرت نفى مى نمايد. از آن گذشته آثار حضرت بهاءالله همواره و مکرراً متذکر مى‌گردد که در همهٴ اديان رؤسا و علماء دينى بودندکه پيامبران الهى را تکفير نمودند و حکم به قتل آنها‌دادند و ايشان رامخالف کتب مقدسهٴ قبل قلمداد کردند. علماء يهودى حضرت مسيح را نپذيرفتند و جمهور علماء يهودى و مسيحى حضرت محمّد را انکارنموده و هنوزهم مى‌کنند. بدين ترتيب چه در قضاوت روحانى وچه در سلوک عرفانى افراد بشر نبايدخود را وابسته و متّکى به قضاوت علماء و رؤساى سنت پرست نمايند بلکه بايد به چشم خود ببينند و به گوش خود بشنوند که چشم و کوشش را خداوند به همين جهت به آدمى عطا فرموده است.
امّا مهمترين ويژگى آثار حضرت بهاءالله به محتواى پيام آن آثار مربوط مى‌گردد. بار ديگر در اينجا بايد به غايت نهائى نزول آثار حضرت بهاءالله توجّه کنيم تا بتوانيم وحدت و انسجام درونى همهٴ آثار ايشان را از ابتدا تا به انتهاء به وضوح ببينيم. اين اصل با زيبائى و عظمت فوق العاده‌اى در اولين بارقهٴ وحى الهى بر حضرت بهاءالله صريحاً آشکار و درخشان شده است. حضرت بهاءالله با صراحت از اوّلين تجربيات وحى توسّط خود سخن گفته‌اند. اين تجربيات اوّليه را اواسط دوران زندانى ايشان در سياهچال طهران صورت گرفت. در سال ١٨٥٢ و در آغاز سال ١٢٦٩ هجرى قمرى محيط تاريک و تنگ سياهچال زمينهٴ ظهور فرهنگى بديع گرديد که با نور محبّت و وسعت نظر و رويکردى جهان شمول وعاطفه‌اى آکنده ازعشق به همهٴ مردم بشر مشخص مى گردد.
بگذاريد به توصيف خود حضرت بهاءالله ازاولين نزول وحى بر قلب ايشان رجوع کنيم: "امّا سجن که محلّ مظلوم و مظلومان بود فى‌الحقيقه دخمهٴ تنگ و تاريک از آن افضل بود ... امّا محلّ تاريک و معاشر قريب ١٥٠ نفس از سارقين اموال و قاتلين نفوس و قاطعين طرق بود مع اين جمعيّت، محل منفذ نداشت جز طريقى که وارد شديم. اقلام ازوضفش عاجز و روائح منتنه‌اش خارج از بيان ... در شبى از شبها در عالم رؤيا از جميع جهات اين کلمهٴ عليا اصغاء شد "انّا ننصرک بک و بقلمک ..." (٢)
در بيان فوق حضرت بهاءالله اوّلين نداء وحى الهى به خود را با اين ترتيب معرفى مى‌فرمايند: "انّا ننصرک بک و بقلمک" اين جملهٴ کوتاه حاوى دريائى از معانى روحانى و اجتماعى است که بحث آن ازحوصلهٴ اين مختصر خارج است. امّا در ارتباط با بحث موجود بايد به يک معناى اساسى اين جمله تأکيد نمائيم. در اين جمله خداوند به حضرت بهاءالله مى‌فرمايند که ما ترا بتوسّط خودت و قلمت نصرت و يارى مى‌کنيم. مفهوم نصرت زمينهٴ بسيار طولانى در کتب مقدسه دارد چرا که پيام الهى و ديانت روحانى بايد اشاعه و تبليغ گردد و در عالم بشرى و قلوب مردم نفوذ کند. بدين‌جهت بايد که امر الهى توسّط مردم و به تأييد الهى نصرت و يارى شود. در اديان گذشته اين نصرت بصورت حکم جهاد متظاهر مى‌شد و لذا نصرت در برخى مواقع بشکل استفادهٴ از شمشير وخشونت براى دفاع و ترويج ديانت ظاهر مى‌گرديد. آنچه که در اوّلين تجربهٴ وحى به حضرت بهاءالله تأکيد مى گردد نسخ و نفى هرگونه خشونت از صحنهٴ ديانت و تدين است. در بيان فوق خداوند به حضرت بهاءالله اعلان مى‌دارد‌که ايشان و امرى که بر ايشان وحى شده است صرفاً از طريق وجود حضرت بهاءالله و قلم ايشان نصرت خواهد يافت. به عبارت ديگر قلم جاى شمشير نشسته و حکمت و بيان جايگزين خشونت و قهر و تحميل مى‌گردد.
اهميّت اين حکم بحدّى است که مى‌توان به جرأت ادّعا نمود که حکم نفى شمشير در واقع هستهٴ جهان بينى بديع بهائى است. چنانکه مى‌بينيم اوّلين تظاهر اين حکم تأکيد بر آزادى عقيده و دين و وجدان است بطوريکه هرگونه تحميل عقيدهٴ روحانى بر افراد انسان مطلقاً منتفى مى‌گردد. و لزوم رعايت شرف و حيثيّت تک تک افراد نوع انسان است. بدين ترتيب است که اوّلين بارقهٴ وحى و اوّلين انعکاس قلم در اين دور نوين نفى خشونت از صحنهٴ حيات انسان از جمله خشونت مذهبى و تحميل آرمانهاى دينى و تکفير افراد و سلب حقوق اجتماعى بخاطر اعتقاد مذهبى و وجدانى است. اين اصل صدها بار در آثار حضرت بهاءالله تأکيد و تکرار مى گردد که به عنوان نمونه به يک بيان اشاره مى کنيم:
"نصرت امرالله اليوم اعتراض باحدى و مجادله بنفسى و محاربه مع شيئى نبوده و نخواهد بود. بلکه محبوب آن است که مداين قلوب به سيف لسان و حکمت بيان مفتوح شود نه به سيف حديد. پس هر نفسى که ارادهٴ نصر الهى نمايد بايد اوّل به سيف معانى و بيان مدينهٴ قلب خود را نصرت نمايد و از جميع ماسوى‌الله مطهّر سازد و بعد بمداين قلوب توجّه کند. اين است نصرت امرالله که اليوم از مشرق اصبح مليک اسماء اشراق فرموده"(٣)
چنانکه مى‌بينيم شروع آثار حضرت بهاءالله با تأکيد بر اصل محبُّت و ودادست و پايان آثارشان نيز چنانکه در آخرين اثر ايشان يعنى کتاب عهد مؤکّد شده است همان اصل الفت و صلح و دوستى در همهٴ شئون و روابط فردى و اجتماعى و بين المللی است به همين جهت به قسمتى ازوصيتنامهٴ حضرت بهاءالله، کتاب عهد، اشاره مى کنيم:
"اى اهل عالم مذهب الهى از براى محبّت و اتّحاد است او را سبب عداوت و اختلاف منمائيد ... براستى مى‌گويم تقوى سردار اعظم است از براى نصرت امر الهى وجنوديکه لايق اين سردار است اخلاق و اعمال طيّبهٴ طاهرهٴ مرضيه بونده و هست. بگو اى عباد اسباب نظم را سبب پريشانى منمائيد و علّت اتّحاد را علّت اختلاف مسازيد." (٤)
مراحل سه‌گانهٴ در نزول آثار حضرت بهاءالله:
اکنون مى‌توانيم آثار حضرت بهاءالله رامستقيماً بررسى کنيم. براى درک بهتر اين آثار بايد توجّه کنيم که تماميّت آثار حضرت بهاءالله مجموعه‌اى واحد و منسجم را تشکيل مى‌دهد بطوريکه هريک از آثار را بايد بر اساس منطق و پيام کلّى آن مجموعه مورد بررسى و شناخت قرار داد. اما چنانکه گفته شد از قلم حضرت بهاءالله هزاران لوح و کتاب مرقوم شده‌است و بدين جهت بايد که به طرح و ساختار کلی اين مجموعه توجّه نمود. آثار حضرت بهاءالله در مدّت ٤٠ سال يعنى ازسال ١٨٥٢ (١٢٦٩ ه.ق) تا سال ١٨٩٢ ميلادى (١٣٠٩ ه.ق) نازل شده است و اين آثار از جهات گوناگون متنوع و سرشار مى‌باشد. امّا اين کثرت مطالب و مباحث و آثار، مبتنى بر وحدتى باطنى و بنيادى است که هماهنگى و خلاقيّت بى‌نظيرى را در تمامى اين آثار هويدا مى‌سازد. بايد توجّه داشت که اين ٤٠ سال در تبعيد و زندان بسر برده شده است. حضرت بهاءالله درسال ١٨١٧ ميلادى در طهران متولد شدند و پس از ظهور حضرت باب در جرگهٴ رهبران آن آئين الهى بودند تا آنکه درسال ١٨٥٢ توسّط رؤساء سياسى و مذهبى به مدّت ٤ ماه در سياهچال طهران محبوس شدند و چنانکه ديديم اين زمان، سرآغاز نزول وحى بر حضرت بهاءالله است. پس از آزادى از سياهچال حضرت بهاءالله بدستور دولت ايران به بغداد تبعيد گرديد و مدّت ١٠سال يعنى تا سال١٨٦٣ ميلادى در بغداد بودند. پس از آن به تحريک دولت ايران و به دستور دولت عثمانى حضرت بهاءالله اوّل به استانبول (مدّت ٤ماه) و بعد به ادرنه (مدّت حدوداً ٥ سال) و آنگاه به عکّا‌تبعيد گرديدند و در قشلهٴ نظامى آن شهر محبوس شدند. بدين ترتيب ٢٤ سال آخر حيات حضرت بهاءالله در تبعيد عکّا سپرى گرديد( ازسال ١٨٦٨ تا سال ١٨٩٢). اگر به آثار حضرت بهاءالله بانگاهى تحليلی نظر اندازيم خواهيم ديدکه اين آثار را ميتوان به سر مرحلهٴ نزول تقسيم نمود. خود حضرت بهاءالله دريکى از آثارخويش به طورضمنى به اين سه مرحله اشاره کرده‌اند. بيان ايشان بدين قرار است:
"اسمع اسمع هذا صرير قلمى ارتفع امام وجوه العرفاء ثمّ العلماء ثمّ الملوک والسّلاطين"(٥)
در اين بيان حضرت بهاءالله خاطرنشان مى‌سازندکه نداى قلم ايشان در ابتدا‌در مقابل عرفاء و آنگاه در مقابل علماء و سپس در مقابل پادشاهان وزمامداران سياسى بلند گرديده است. بدين ترتيب مى‌توان آثار حضرت بهاءالله را از جهت مخاطبان ايشان تقسم‌بندى نمود. آثار اوّليهٴ ايشان به زبان عرفانى و خطاب به اهل عرفان نازل شد. در اوائل و اواسط دوران اقامت ايشان در بغداد اين زبان وسيلهٴ نزول وحى بود. امّا دومين مرحلهٴ آثارشان خطاب به علماء مذهبى و در ارتباط با کتب مقدسه تجديد اديان و تفسير حقائق نهفته در کتابهاى آسمانى نازل گشت. در اينجا مخاطب حضرت بهاءالله رؤساى مذهبى و بدنبال آنها اهل اديان بودند و آثار اين دوران به حل و پاسخگوئى اشتباهات واعتراضات سران مذهبى معطوف است. بدين ترتيب آثار دوران اواخر اقامت حضرت بهاءالله دربغداد بعلاوهٴ آثارى که تا يک سال قبل از تبعيد به عکّا نگاشته شده است متعلق به اين دوره مى‌باشد. بالاخره آثارسوّمين مرحلهٴ نزول وحى به ٢٥ سال آخر زندگى حضرت بهاءالله مرتبط شده و دوران ١٨٦٧ تا ١٨٩٢ را در بر مى‌گيرد. در اين آثار مخاطب اصلی همهٴ مردم جهان و زمامداران سياسى آنهاست.
اکنون اين سؤال پيش مى‌آيد که آيا‌آثارى که در اين سه مرحله نازل شده است با يکديگر چه ارتباطى دارند و آيا‌رابطه اين سه مرحله با اصول جهان‌بينى حضرت بهاءالله چيست؟
درپاسخ به اين سؤال بايد بيان نمود که انتخاب اين سه مرحله بهيچوجه امرى تصادفى نبوده است. بالعکس هر يک ازاين سه مرحله بيانگر يکى ازاصول بنيادى و ضرورى جهان‌بينى بهائى است در واقع جهان‌بينى حضرت بهاءالله را نمى‌توان بدون تأکيد به اين سه اصل مختلف و درک وحدت و هماهنگى ناگسستنى ميان اين اصول شناسائى نمود. به عبارت ديگر سه مرحله آثار حضرت بهاءالله نمايشگر‌سه حلقهٴ ضرورى و انفکاک ناپذير مجموعهٴ زيبا وپيوسته‌اى است که ارمغان حضرت بهاءالله به عالم انسانى بوده و آينه اى ازمدنيت نوين جهانى آيندهٴ بشر بدست مى‌دهد. از آن گذشته ترتيب ظهور اين سه مرحله نيز امرى تصادفى و اتّفاقى نيست بلکه بالعکس هر مرحله مبتنى بر مرحلهٴ ديگر بوده و هر مرحلهٴ پيشينى پيش فرض مرحلهٴ بعدى باشد. بنابراين جهان‌بينى نهفته در آثار حضرت بهاءالله مبتنى بر وحدت ٣ اصل است که هريک از اين اصول موضوع فائق يکى از سه دوران نزول وحى بر‌ايشان مى‌باشد. اين جهان بينى که در طول تاريخ شرق و غرب سابقه نداشته و فخيم‌ترين تشعشع فرهنگ روحانى، فلسفى، واجتماعى است عبارتست ازوحدت ناگسستنى سه اصل: خصلت روحانى هستى، هشيارى تاريخى و نظرگاه جهان شمول.
١_ خصلت روحانى هستى:
چنانکه ديديم آثار اوّليهٴ حضرت بهاءالله بيشتر اززبان و لحن عرفان براى ارائهٴ فرهنگ بديع روحانى استفاده مى‌کند. به همين جهت است که آثار اين دوران در دورا دور مقولات عرفانى حرکت مى‌نمايد به عنوان مثال ٤ اثر اين دوران يعنى چهاروارى، هفت وادى، کلمات مکنونه و قصيدهٴ عزّ ورقائيه همگى زبان عرفان را بکار مى‌گيرد. امّا اين امر چنانکه ذکر شد امرى تصادفى نبود. علّت اين امر اين است که‌شالودهٴ جهان‌بينى بهائى بر تعبيرى روحانى ازهستى استوارست واين تعبير روحانى وجود پيش ذهن تمامى ديگر اصول و تعاليم اين ديانت مى‌باشد. بدين جهت است که فى‌المثل اصل دوّم که اصل هشيارى تاريخ است نمى‌توان ازاين اصل جدا ساخت و اگر که چنين انفصالی صورت گيرد ديگر آن اصل محتوى و مفهومى کاملاً متفاوت خواهد يافت. اصل تاريخ در واقع مبتنى بر اصل روحانيّت است کماآنکه عرفان بهائى ازاصل تاريخ انفکاک ناپذير مى‌باشد. دنيائى که در آن خود را مى‌يابيم دنيائى است که يا از طريق جهان‌بينى مادّى و ضد روحانى ممسوخ گرديده و يا آنکه از بيمارى سنت پرستى مذهبى مسموم شده‌است. اين دو جهان‌بينى اگرچه در تضادّ با يکديگر قرار دارند امّا از بسيارى جهات با يکديگر شباهت دارند. سنّت پرستى مذهبى از روح خلاّق و نوآفرين ديانت يعنى از جنبهٴ عرفان و الهام غفلت کرده وديانت را به امرى ايستا و خشک و راکد و قشرى مبدّل مى‌سازد. بدين ترتيب ديانت بجاى تکامل و وداد به تشويق ريا و قهر و خشونت و نفرت وناشکيبائى مى‌انجامد. فرهنگ مادى نيز با طرد حقائق روحانى و جنبهٴ روحانى هستى، انسان وجامعه را هرچه بيشتر از ارزش و مقام و شرف راستين عارى کرده و نسبيت گرانى مطلق وفرهنگى و اخلاقى را تشويق مى‌نمايد. اين فرهنگ نيز در نهايت به ستايش و پرستش قدرت پرداخته و فرهنگ عشق و نثار و ايثار را منتفى مى‌نمايد. انديشهٴ مادى آدمها را صرفاً به مجموعه اى از سائقه‌هاى ماشينى اقتصادى و يا مجسمه‌اى ازانگيزش جنسى تقليل مى‌دهد و مفهوم شکوهمند و فخيم آدمى بعنوان صورت و مثال خدا را به باد تمسخر مى‌گيرد. تعجبى ندارد که در چنين فرهنگى هزاران دشوارى فرهنگى و اخلاقى بوجود آيد و آدميان از يکديگر و ازطبيعت بيگانه و بيگانه‌تر گردند. امّا در عين حال واکنش بنيادگرائى مذهبى به اين مدنيّت مادى نيز خود به اين انحطاط دامن مى‌زند و با تکيه بر اعتقادات جزئى، قشرى و پوسيده به نفرت آدمى از آدمى، تشويق قهر و خشونت و ترويج مردسالارى و تعصّب مذهبى و ناشکيبائى عقيدتى مى‌انجامد.
در اينجاست که آثار حضرت بهاءالله به ماهيّت روحانى هستى و خصلت روحانى انسان تأکيد کرده و در آن واحد، تعبير مادى هستى و بنيادگرائى و قشرپرستى مذهبى را مردود مى‌شمارد. آثار حضرت بهاءالله تماميّت هستى را بعنوان آينه اى از اسماء وصفات الهى متعالی مى‌بخشد و همه چيز را مظاهر تقدّس و تقديس مى‌شمارد. نه تنها انسان بلکه طبيعت نيز از جلال وجمال حق حکايت مى‌کند و در همه چيز مى‌توان چهرهٴ محبوب حقيقى را تماشا کرد. در واقع آثار حضرت بهاءالله تماميّت هستى و وجود را به شکل گفتگوئى ميان عاشق و معشوق ترسيم مى نمايد. اين گفتگو ميثاق و عهدى است که مابين خدا و خلق بسته مى‌شود و اين ميثاق ازلی در هرلحظه تکرار و تجديد مى‌گردد. اين ميثاق همه جانبه بشکل دوقوس نزول و صعود درمى‌آيد که اوّلی به صدور خلق از حق و دوّمى به عروق خلق به طرف محبوب اشاره مى نمايد. آدمى ميتواند تجلّى حق را در همه چيز و از جمله در وجود خود مشاهده کند و اين نظر وحدت است که به او امکان مى‌دهد که تجربهٴ هستى را به تجربهٴ بهشت مبدّل سازد و لذّت راستين را که مقام معرفت حق و ديدن صورت زيباى محبوبست در اين زندگى زودگذر ميسر سازد. نياز به تذکر نيست که چنين رويکردى به هستى رويکرد وداد و الفت و عشق و محبّت است رويکردى است که ستيز وجدال را به صلح و عرفان مبدّل مى‌سازد و شرافت و عظمت و زيبائى فرد فرد آدميان را مؤکّد مى‌سازد. بگذاريد به چند نمونه از بيانات حضرت بهاءالله در اثر ايشان بنام کلمات مکنونه نگان کنيم:
ياابن الرّوح:
فى اوّل القول املک قلباً جيّداً حسناً منيراً لتملک ملکاً دائماً ازلياً قديما. که مضمون آن اينست که قبل ازهرچيز اوّل کلام حق اين است که بايد که صاحب دلی پاک و صاف و روشن شوى تا بتوانى سلطنت دائمى ابدى بدست آورى.
يا ابن الوجود:
صنعتک بايادى القوة و خلقتک بانامل القدرة واودعت فيک جوهر نورى فاستغن به عن کل شيىء لانّ صنعى کامل وحکمى نافذ لاتشک فيه و لاتکن فيه مريباً. بدين مضمون که من تو را با دستهاى نيرو پرداختم و ترا با انگشتان قدرت ساختم و جوهر نور خود را در وجودت به وديعه گذاردم. پس به آنچه که در توست از همه چيز مستغنى شو چرا که ساختهٴ من کامل است و حکم من نافذ‌ست پس ترديدى در آن مکن.
يا ابن الانسان:
لاتحرم وجه عبدى اذا سألک فى شيىَّ لان وجهه وجهى فاخجل منّّى. بدين مضمون که وقتى بندهٴ من ازتو چيزى خواست او را محروم و طرد مکن چرا که صورت او صورت من است پس از من شرمنده شو.
اى دوست:
در روضهٴ قلب جز گل عشق مکار و از ذيل بلبل حبّ وشوق دست مدار. مصاحبت ابرار را غنيمت دان و از مرافقت اشرار دست ودل هر دو بردار.
اى پسر روح:
قفس بشکن و چون هماى عشق به هواى قدس پرواز کن و از نَفس بگذر و با نَفَس رحمانى در فضاى قدس ربّانى بيارام.
اى برادران:
با يکديگر مدارا نمائيد و ازدنيا دل برداريد به عزّت افتخار منمائيد وازذلّت ننگ مداريد. قسم بجمالم که کل را ازتراب خلق نمودم و البته به خاک راجع فرمايم.
اى ابناء غرور:
بسلطنت فانيه ايّامى از جبروت باقى من گذشته و خود را باسباب زرد و سرح مى‌آرائيد وبدين سبب افتخار مى‌نمائيد. قسم بجمالم که جميع را در خيمهٴ يکرنگ تراب درآورم و همهٴ اين رنگهاى مختلفه را از ميان بردارم مگر کسانى که به رنگ من درآيند و آن تقديس از همهٴ رنگهاست.(٦)
دراين تفسير روحانى ازهستى، حضرت بهاءالله به مسئلهٴ "سلوک" توجّه نموده و دو اثر ايشان يعنى هفت وادى و چهاروادى مستقيماً به جوانب متفاوتى از سلوک آدمى درجهت خدا توجه ميکند بحث در مورد جزئيات اين آثار خارج از امکان اين مقاله است امّا به ذکر بيانى از هفت وادى بعنوان نمونه اکتفا مى‌کنيم.
"و سالک بعد از سير وادى معرفت که آخر مقام تحديد است باوّل مقام توحيد واصل شود و ازکأس تجريد بنوشد و در مظاهر تفريد سير نمايد. در اين مقام حجاب کثرت بر درد و ازعوالم شهوت بر پرد و در سماء وحدت عروج نمايد بگوش الهى بشنود و بچشم ربّانى اسرار صنع صمدانى بيند بخلوتخانهٴ دوست قدم گذارد و محرم سرادق محبوب شود ... در اشياء بنظر توحيد مشاهده کند و اشراق تجلّى شمس الهى را ازمشرق هويّت بر همهٴ ممکنات يکسان بيند و انوار توحيد را بر جميع موجودات موجود و ظاهر مشاهده کند ... ملاحظه در شمس ظاهرى فرمائيد که برهمهٴ موجودات و ممکنات بيک اشراق تجلّى مى‌نمايد و افاضهٴ نور بامر سلطان ظهور بر همهٴ اشياء مى‌فرمايد و ليکن درهرمحل باقتضاى استعداد آن محل ظاهر مى‌شود و اعطاى فيض مى‌کند مثل اينکه در مرآت بقرصها و هيأتها جلوه مينمايد و اين بواسطهٴ خود مرآت است و در بلور نار احداث ميکند ... و همين الوان هم باقتضاى محل ظاهر مى‌شود مثل اينکه در زجاجهٴ زرد تجلّى زرد و در سفيد تجلّى سفيد و در سرخ تجلّى سرخ ملاحظه مى‌شود. امّا نظر سالک وقتى در محلّ محدودات يعنى در زجاجات سير مى‌نمايد اين است که زرد و سرخ و سفيد مى‌بيند. باين جهت است که جدال بين عباد بر پا شده و عالم را غبار تيره‌اى ازانفس محدوده فرا گرفته.(٧)
اگر چه آثار اوليّهٴ حضرت بهاءالله بيشتر از زبان و مقولات عرفانى براى بيان حقائق نوين استفاده مى‌نمايد امّا ازهمان اوّل نظرگاه ايشان با نظرگاههاى متداول عرفانى کيفاً تفاوت دارد. به عنوان مثال تاريخ فرهنگ اديان گوناگون آکنده از ستيز عرفاء، فقهاء، و فلاسفه مى‌باشد که هريک به برترى يکى از قواى انسانى براى دسترسى به حقيقت دينى تأکيد و اصرار ورزيده است. عارف تمامى هستى را به شهود و عشق تأويل مى‌نمايد و خرد و اراده را ناچيز مى‌پندارد. فقيه و عالم مذهبى اراده را اساس گرفته و به اطاعت بى‌چون وچراى احکام الهى يعنى شريعت توجّه مى‌کند. درجهان‌بينى اين گونه افراد، هستى روحانى و ديانت در نهايت ارادهٴ بى‌چون وچراى حقّ است که بدون تفسير وتأويل بايد موردعمل قرارگيرد. از طرف ديگر فلاسفه، هستى را اساساً امرى عقلانى گرفته و خدا وديانت و خلق را به عنوان خرد و تعقل و سلسلهٴ عقول و قوانين عقلانى تعبير مى نمايند. نزاع اين گروه‌ها از مهمترين عوامل و علل ستيز و دشمنى در عالم اديان بوده است بطوريکه آنچه که بايدعلّت محبّت و اتّحاد و شناسائى مى‌شد به وسيله‌اى براى دشمنى و عناد و غرور مبدّل مى‌گرديد.
امّا از همان اوّل آثار عرفانى حضرت بهاءالله به هماهنگى و وحدت قواى انسانى و اعتبار خرد و عشق واراده براى شناسائى حقيقت تأکيد نمود. چهاروادى يکى ازاين آثار است که درواقع اوج شناسائى را نه در عقل و نه در اراده و نه در عشق بلکه در وحدت ايشان يعنى در فؤاد باز مى‌يابد. چنانکه مى‌بينيم حتّىٰ نظريهٴ معرفت حضرت بهاءالله نيز به وحدت و آشتى و وداد مى‌انجامد. يکى از نتايج اين هماهنگى، آشتى ميان عرفان وديانت و تطابق حقيقت عرفانى و تعاليم و احکام مذهبى است. اين امر يعنى هماهنگى احکام دينى و حقيقت عرفانى زمينه‌اى اساسى و مابعدالطبيعى در نظام عرفانى حضرت بهاءالله دارد. بدين ترتيب که براساس آثار عرفانى ايشان، آغاز و انجام سلوک روحانى نه ذات خدا بلکه مظهر خدا يعنى پيامبر اوست. قوس نزول و صعود نه از‌ذات خدا بلکه ازحقيقت پيامبران سرچشمه مى‌گيرد چرا که ذات حق آنچنان مقدّس و منزه ازهرگونه اسم و صفت و وصف و محدوديتى است که بهيچوچه امکان ارتباط با شناسائى آن براى خلق ممکن نيست. بنابراين صرفاً تجلّى و ظهور حق، و نه ذات او، است که با هستى مخلوق مرتبط مى‌گردد. به عبارت ديگر پهنهٴ حقيقت پيامبران است که هم غايت سلوک عرفانى است و هم سرآغاز تشريع و الهام ربانى. بدين جهت نمى تواند تضاد و تعارضى ميان تشريع و عرفان بوجود آيد. ازاين نظرست که درسرتاسر آثار حضرت بهاءالله هم عرفان و هم احکام تعبيرى بديع ميگردد واحکام و حقائق عرفانى بيکديگر پيوند مى‌يابند. ازاين روست که هم درآثار اوّليه مثل کلمات مکنونه و هم در آثار متأخر مانند کتاب اقدس، حضرت بهاءالله تأکيد ميفرمايند که احکام را صرفاً و صرفاً بايد‌بخاطر محبّت و عشق به جمال محبوب مورد عمل قرار داد. عرفان و عشق و عمل مثلثى مقدّس را تشکيل داده واين سه جهت از يکديگر جدائى‌پذير نمى‌باشند.
٢_ هشيارى تاريخى:
چنانکه ديديم اوّلين آثار حضرت بهاءالله بر اصل تعبير روحانى هستى و لزوم ارتباط با فيض الهى و ارزشهاى روحانى تأکيد نمود. بدين ترتيب هرگونه مدنيّتى بايد به تماميّت قواى انسانى ازجمله جنبهٴ روحانى آدمى توجّه کند و در سايهٴ ارزشهاى روحانى و افاضات ربّانى به رشد و تکامل فرد وجامعه منجر شود. امّا آثار حضرت بهاءالله به ذکر اين اصل اکتفاء نمى‌کند بلکه بالعکس اين اصل را با اصل ديگرى پيوند مى‌دهد و آن اصل دوّم اصل هشيارى تاريخى است. ترکيب اين دواصل جهان‌بينى حضرت بهاءالله را از ديگر جهان‌بينى‌هاى مذهبى و فرهنگى متمايز مى‌سازد. در واقع همهٴ اهل اديان به ضرورت هدايت الهى و استفاضه از فيض وحى و الهام تأکيد مى‌نمايند امّا اين اعتقاد در چهارچوب انديشه‌اى ايستا و نظرگاهى ضد تاريخى محدودست. آثار دورهٴ دوّم حضرت بهاءالله با صراحت و قاطعيّت شگفت‌انگيزى هشيارى تاريخى را مؤکّد ساخته و آنرا داخل صحنهٴ الهيات و فلسفهٴ روحانى مى‌نمايد. مشکل انديشهٴ ضد تاريخى در اين است که وحى و کلام الهى را غير قابل تغيير و ثابت مى‌بيند در حاليکه صحنهٴ جامعه و طبيعت و تاريخ را محکوم به تغيير و تحول مى‌يابد. نتيجهٴ اين امر اين است که چنين رويکردى به مذهب ناچار دستخوش تناقضى غير قابل حل مى‌گردد. بعنوان مثال اعتقاد به اينکه وحى و الهام الهى به پايان رسيده و کلام الهى تجديد و ابداع نگشته وديانت فرد آخرين ديانت مى‌باشد به رکود فرهنگى و انحطاط روحانى منجر مى‌گردد چرا که تعاليم واحکام واصولی که صرفاً در ارتباط با شرايط اجتماعى و تاريخى و فرهنگى بخصوصى نازل شده و براى آن شرايط و دوران سودمند و مترقى بوده است بصورتى ضد تاريخى تصميم کلّى يافته و بنحوى انعطاف ناپذير و خشک بر دنيائى که زنده و متغير و پوياست تحميل مى گردد. امّا اين تناقض ميان مقتضيات زمان و احکام گذشته را مى‌توان به دو صورت پنهان کرد. بنيادگرائى مذهبى راه حل اوّل است که با قهر و زور احکام و تعاليم و شعائر عتيقه را که ديگر ارتباط و مناسبتى با لوازم تکامل فردى و اجتماعى ندارد بر جامعه تحميل مى‌نمايد و در واقع مى‌کوشد که تکامل جامعه و تاريخ را متوقّف ساخته يا آنرا مورد انکار قرار دهد. امّا زندگى زنده است و تغيير و دگرگونى ويژگى ذاتى آن. قواى روحانى وجود در شرايط گوناگون به اشکال خلاّق نوينى خود را متظاهر مى‌سازد و بشکل فرهنگ و قانون نيز بايد بازاء اين تحول و دگرگونى تغيير پذيرد تا آنکه ديانت نه مانع تکامل و پيشرفت بلکه سبب رشد و ارتقاء جامعه گردد. به همين جهت است که بنيادگرائى مذهبى معمولاً از آزادى عقيده، آزادى سخن، آزادى حقوق، و دمکراسى راستين هراسى دارد چراکه از تضاد آرمانهاى کهنه با واقعيات خلاّق تاريخى بخوبى آگاه است.
راه حل دوّم اين است که تحوّل اجتماعى و تاريخى مورد قبول قرار گرفته و در نتيجه کلام الهى و وحى ربّانى به نقشى حاشيه‌اى ناچيز، فرعى و يا اصلاً منفى انحطاط يابد دشمنى با اديان که تا حدّى زائيدهٴ همين تناقض بنيادى است يکى از شکلهاى اين شقّ دوّم است که بکلی ديانت را مجموعه‌اى ازخرافات و اساطير و مانعى در جهت آزادى و تکامل قلمداد مى‌نمايد. امّا شقّ ديگرى هم وجود دارد و آن اين که اهل اديان خود را با پيامبر و کلام الهى مساوى و معادل تلقى کرده و لذا ديانت را صرفاً به مفهومى فاقد هرگونه تعيّن و محتوائى تقليل داده تا آنکه بتوانند به خود حق دهند که در آن ديانت گذشته را به آينده اى ازمقتضيات و اصول فرهنگى حاضر تقليل دهند. امّا چنين راه حلّى در واقع طرد ديانت واعلان مرگ روح مذهب است.
علّت اين بن‌بست فرهنگى و روحانى پيش فرضى غلط همهٴ اين افراد و گروههاست. بدين ترتيب که ايشان تحوّل و تغيير را در مورد انسان و جامعه صادق مى‌دانند ولی تحوّل و دگرگونى و ابداع را در سطح وحى الهى و کلام ربّانى و فيض قدسى مجاز نمى‌شمارند. اثار حضرت بهاءالله اين پيش فرض را بکلّى درهم شکست واعلان داشت که اگرچه ذات الهى ازلی و غيرقابل تغييرست اما تجلّى و ظهور حقائق ازلی در صحنهٴ ممکن و حادث تاريخى بناچار امرى مشروط و تاريخى است. بدين ترتيب که همانگونه که فيض الهى در همهٴ اشياء در هر لحظه ابداع و تجديد مى‌گردد وتعطيل و پايانى براى فيض الهى نيست به همين ترتيب نيز وحى و الهام ربّانى و کلام الهى بموازات تکامل اجتماعى و روحانى عالم انسانى خود را تبديل ساخته و به شکلی که مناسب مقتضيات جديد بوده و باعث تکامل جامعهٴ بشرى مى‌گردد جلوه مى‌نمايد. به همين جهت است که نه تنها انسان موجودى است پويا و تاريخى، نه تنها نمادهاى اجتماعى و فرهنگى پديدارى متحول و متکامل است. بلکه به علاوه شکل هدايت الهى و کلام الهى نيز امرى تاريخ و مترقى است.
يکى ازمهمترين آثار دورهٴ دوّم، کتاب ايقان است که در اواخر دوران اقامت حضرت بهاءالله در بغداد نازل گرديد اين کتاب درحقيقت انقلابى بنيادى در صحنهٴ فرهنگ والهيات بوجود آورد و افق نوينى در مقابل ديدگان آدميان برگشود. اعتقاد به اصل تاريخ در فلسفه‌هائى نظير فلسفهٴ هگل، مارکس، ديلتاى وغيره موجودست و در واقع آنچه که اين گونه فلسفه‌ها را ازافکار گذشته ممتاز مى‌سازد همين ديدگاه پويا و تاريخى آنهاست امّا کتاب ايقان از همهٴ فلسفه هاى غرب و شرق فراتر رفته و هشيارى تاريخ نوينى را ارائه مى‌کند. مکاتب مزبور اگرچه اصل تحول و تکامل را در صحنهٴ تاريخ مورد قبول قرار دادند امّا بنحوى از پايان تاريخ سخن گفتند و در انديشه‌اى خيالی مدينهٴ فاضله‌اى راتصوير نمودند که بزودى تأسيس شده و پايان سير ديالکتيک تاريخ را ترسيم مى‌نمايد. از آن گذشته هيچيک ازاين مکاتب نتوانست انديشهٴ تاريخى را وارد صحنهٴ الهيات نمايد و صرفاً از تحوّل تاريخ و فرهنگ انسان سخن گفته بدون آنکه تجديد و تحوّل را در زمينهٴ کلام الهى صادق بيابد. اين افراد يا ديانت را بکلی خرافه وتوهّم و دروغ دانسته و يا آنکه آنرا امرى ازلی و ابدى يافتند. از همين جا بود که همهٴ طرفداران دستهٴ دوّم مجبور شدند که اديان واعتقادات دينى را رد نموده و آنرا صرفاً انعکاسى کودکانه ازاصول عقلانى و اخلاقى تلقى نمايند.
حضرت بهاءالله نه تنها هستى را‌دائماً در تغيير و تحول و تکامل مى‌يابد، نه تنها تعبير و تفسير آدمى از وحى الهى و کلام ربّانى را قابل تغيير و تکامل مى‌يابد، بلکه بعلاوه خود وحى الهى و هدايت ربانى را نيز مشمول اصل تحول و تکامل مى‌شمارد. بدين ترتيب اصل اوّل آثار حضرت بهاءالله يعنى تأکيد بر ارزشهاى روحانى بجاى آنکه به توجيه سنت‌گرائى مذهبى يا سنت پرستى دينى منجر شود بالعکس بر ضرورت تکامل روحانى و پيشرفت مستمر فرهنگى و اجتماعى مى‌انجامد.
هشيارى تاريخ آثار حضرت بهاءالله بيش ازهرچيز در مفهوم "تجديد و تکامل اديان، استمرار ظهورات الهى و تدريج و تکامل ظهور الهى" منعکس ميگردد. شالودهٴ اين اصل تأکيد حضرت بهاءالله بر وحدت اديان و پيامبران است. ازنظر حضرت بهاءالله در واقع اطلاق اصل تاريخ به کلام الهى و فيض ربّانى آينه اى ازاين حقيقت است که همهٴ پيامبران و همهٴ اديان عليرغم تنوع شکل ظهورشان حقيقتى واحد و يکسان مى‌باشند. بدين جهت است که کتاب ايقان از پيامبران بعنوان "مظاهر الهى" سخن مى‌گويد ولی حقيقت اين مظاهر را که تجلّى الهى و وحى ربّانى است يکى مى‌شمارد. بدين ترتيب پيامبر داراى جنبه اى انسانى و جنبه اى غيبى و الهى است. حقيقت پيامبران يعنى جنبهٴ غيبى و الهى ايشان حقيقتى است واحد و تعدد و تنوع در آن راهى ندارد. امّا ظهور آن حقيقت قدسى در تاريخ يعنى شکل خاص ظهور پيامبر و يا تعاليم و احکام او مشمول تنوع و دگرگونى است چرا که درمان بيماريهاى انسان است و با تغيير بيمارى بايد که درمان نيز عوض گردد. بدين جهت اگر هم جنبهٴ انسانى پيامبران با يکديگر تفاوت دارد امّا در واقع همگى حقيقتى يکسان هستند. اين حقيقت واحد در طول تاريخ و بازاء تکامل بشرى خويشتن را بشکلهاى متفاوتى متظاهر مى‌سازد تا آنکه تمدّن بشر را يک قدم به پيش برد و فرهنگ و مدنيّت خلاّق و بديعى بيافريند. اين سير تکاملی اديان را پايانى نيست و بدين جهت است که حضرت بهاءالله ظهور خود را پايان تاريخ ندانسته بلکه از ظهورات نامحدودى در آينده سخن گفته اند.
از اينجاست که اصل وحدت وتکامل مظاهر مقدّسه (پيامبران) کليد حل دشواريها و مسائل بغرنج کتب مقدسه مى‌گردد. بعنوان مثال مسئلهٴ رجعت و خاتميّت در سايهٴ همين اصل قابل درک مى‌شود همهٴ پيامبران در حقيقت يکى هستند و لذا همهٴ ايشان عليرغم تفاوت ظاهرى رجعت يکديگرند. همهٴ پيامبران مظاهر اسماء و صفات الهى هستند وچون اوّل و آخر ازاسماء الهى است همهٴ پيامبران اولين پيامبر وآخرين پيامبر مى‌باشند. به عبارت ديگر هرآنچه که به نفى تاريخ و هشيارى تاريخ منجر مى‌شد در تعبير خلاّق و بديع حضرت بهاءالله در واقع به دليل قاطعى بر سير وقفه‌ناپذير تاريخ و تکامل فرهنگ و اديان و لزوم کنش و واکنش متقابل ديانت و مدنيّت اجتماعى مبدّل مى‌گردد. براى نمونه به دو بيان از کتاب ايقان اشاره ميشود تا جلوه‌هائى ازانقلابى بنيانى در الهيات آشکار گردد:
"و اين مقام مختصّ به انبياء و اولياى اوست ... ايشانند محالّ و مظاهر جميع صفات ازليّه و اسماء الهيه. و ايشانند مرايائى که تمام حکايت مى‌نمايند وجميع آنچه به ايشان راجع است فى‌الحقيقه به حضرت ظاهر مستور راجع ومعرفت مبدء و وصول به او حاصل نمى‌شود مگر به معرفت و وصول اين کينونات مشرقه از شمس حقيقت. پس از لقاء اين انوار مقدسه لقاءالله حاصل مى‌شود و ازعلمشان علم‌الله و از وجهشان وجه‌الله واز‌اوليّت وآخريّت و ظاهريّت و باطنيّت اين جواهر مجرده ثابت مى‌شود از براى آن شمس حقيقت بانّه "هو الاول والاخر والظاهر والباطن"(٨) و همچنين سائر اسماء عاليه و صفات متعاليه لهذا هر نفسى که به اين انوار مضيئه ممتنعه و شموس مشرقهٴ لائحه در هر ظهور موفق و فائز شد او به لقاءالله فائز است و در مدينهٴ حيات ابديهٴ باقيه وارد. و اين لقاء ميسر نشود براى احدى الاّ در قيامت که قيام نفس‌الله است به مظهر کليّهٴ خود. و اين است معنى قيامت که در کلّ کتب مسطور ومذکور است و جميع بشارت داده شده‌اند به آن يوم. حال ملاحظه فرمائيد که آيا يومى ازاين يوم عزيزتر و بزرگتر و معظّم‌تر تصور ميشود که انسان چنين روز را ازدست بگذارد و از فيوضات اين يوم که به مثابهٴ ابر نيسان از قِبَل رحمان در جريان است خود را محروم نمايد؛.(٩)
"وچون سراج طلب و مجاهده و ذوق و شوق و عشق و وله و جذب و حبّ در قلب روشن شد و نسيم محبّت از شطر احديه وزيد ظلمت ضلالت شک و ريب زائل شود وانوار علم و يقين همهٴ ارکان وجود را احاطه نمايد. در آن حين بشير معنوى به بشارت رحمانى ازمدينهٴ الهى چون صبح صادق طالع شود، قلب ونفس و روح را به صور معرفت از نوم غفلت بيدار نمايد ... و دماغ جان چون از‌زکام کون و امکان پاک شد البته رائحهٴ جانان را از منازل بعيده بيابد وازاثر آن رائحه به مصر ايقان حضرت منّان وارد شود و بدايع حکمت حضرت سبحانى را در آن شهر روحانى مشاهده کند و جميع علوم مکنونه را ازاطوار ورقهٴ شجرهٴ آن مدينه استماع نمايد و ازتراب آن مدينه تسبيح و تقديس رب الارباب به گوش ظاهر و باطن شنود و اسرار رجوع و اياب را به چشم سر‌ملاحظه فرمايد ... و اين مدينه در رأس هزار سنه او ازيد او املّ تجديد شود و تزئين يابد پس اى حبيب من، بايد جهدى نمود تا به آن مدينه و اصل شويم و به عنايت الهيه و تفقّدات ربّانيّه کشف سبحات جلال نمائيم تا به استقامت تمام جان پژمرده را در ره محبوب تازه نثار نمائيم و صدهزار عجز و نياز آريم تا به آن فوز فائز شويم. و آن مدينه کتب الهيه است در (عهدى مثلاً در عهد موسى تورات بود و در زمن عيسى انجيل ودر عهد محمّد رسول‌الله فرقان و در اين عصر بيان و در عهد من يبعثه الله کتاب او.)
٣_ نظرگاه جهان‌شمول:
سوّمين مرحلهٴ آثار حضرت بهاءالله که در طى آخرين سالهاى زندگى ايشان نازل شده است با خطاب به رؤساء وزمامداران سياسى جهان آغاز گرديده وبا تعاليم اجتماعى ديانت نوين براى ايجاد تمدّنى نوين وراستين مشخص مى‌گردد. به همين جهت اين مرحله مبتنى بر اصل سوّمى است که اگرچه با اصول قبلی متفاوت مى‌باشد امّا تحقق راستين آن در اصل نيز مى‌باشد. چنانکه ديديم اصل بر لزوم استفاده از فيض روحانى و ارزشهاى معنوى براى تکامل جامعه و فرد سخن گفت. امّا اصل دوّم گوشزد ساخت که ارزشها واحکام و تعاليم مذهبى نيز بايد تجديد و ابداع شود وگرنه خود مذهب ميتواند بجاى تکامل و ارتقاء به سنّت‌پرستى و تحجّر فکرى و رکود فرهنگى بيانجامد. به عبارت ديگر اصل دوّم بر ضرورت انطباق فيض رحمانى با مقتضيات خلاّق و پوياى تاريخ وجامعه تأکيد مى‌نمايد. ازاينجاست که ضرورتاً اين سؤال پيش مى‌آيد که آيا مقتضيات اصلی جهان فعلی چيست و آنچه که نياز اين عصرست و سبب تکامل و پيشرفت و آزادى ولطافت آدميان است چه مى‌باشد؟ به عبارت ديگر نتيجهٴ منطقى وحدت اصل اوّل و اصل دوّم آثار حضرت بهاءالله اين است که بايد فيض الهى و تعاليم روحانى نيز در اين دوره از تکامل تاريخى بشکلی درآيد که با روح عصر و مقتضاى تکامل حال و آيندهٴ بشر مطابقت يابد. اصل سوّم حضرت بهاءالله پاسخ به اين سؤال است يعنى آنکه ويژگى اساسى مدنيّت روحانى و فرهنگى نوينى را که مقتضاى رشد وپيشرفت اين مرحلهٴ ازتاريخ است مشخص و آشکار مى‌سازد. اصل سوّم آثار حضرت بهاءالله رويکرد جهان‌شمول يا به زبان ديگر اصل "وحدت عالم انسانى" و "صلح عمومى" است همچناکه قبلاً ديديم آثار حضرت بهاءالله همگى بمنظور ايجاد دوستى و اتّحاد و عشق بر اتّفاق در عالم بشرى نازل شده است. ديديم که اصل عرفانى ايشان به لزوم اقدام به همهٴ آدميان و تأکيد بر تقديس و مقام فرد فرد آدميان معطوف بود. به همين ترتيب ديديم که اصل هشيارى تاريخى حضرت بهاءالله به آشتى و صلح ميان همهٴ اديان و لزوم احترام و اعتقاد به همهٴ پيامبران و تصديق وحدت مذاهب و مظاهر مقدسيه تأکيد کرده و کينه و ستيز و تعصّب مذهبى را از ريشه محومى‌نمايد. جاى تعجّب نيست که اصل سوّم حضرت بهاءالله هم تأکيد و تعميم صريح همان اصل الفت و اتّحاد باشد. اين است که وحدت عالم انسانى در حقيقت هدف ديانت بهائى و هستهٴ مرکزى تمامى احکام و تعاليم و اعتقادات بهائى را تشکيل مى‌دهد.
ازنظر حضرت بهاءالله عالم انسانى از نظر حقيقت اصلی تجلّى و انعکاس يک حقيقت روحانى است. بدين جهت ديانت بهائى بر وحدت راستين آدميان تأکيد مى‌نمايد و لذا لزوم عشق به همهٴ انسانها صرفنظر از جنسيّت، مليّت، قوميّت، نژاد، زبان يا اعتقادات مذهبى ايشان را به نهايت شدّت مورد تأکيد قرار مى‌دهد. حضرت بهاءالله اعلان نمود که ديانت بايد سبب الفت و محبّت باشد و اگر که چنين نباشد نداشتن مذهب بهتر از‌داشتن آن است. بدين جهت اصل وحدت عالم انسانى قبل ازهرچيز به لزوم ارتباط و معاشرت همهٴ اقوام واديان با يکديگر تأکيد مى‌کند. بجاى حکم نجاست يا سلب حقوق ديگران بخاطر اعتقادات مذهبى يا نژادى يا جنسى آنها، حضرت بهاءالله از لزوم معاشرت با همهٴ مردم و خصوصاً با معتقدات به سائر اديان سخن گفت و همهٴ آدميان را پاک و طاهر و مقدّس و عزيز اعلان نمود. حضرت بهاءالله آتش کينه و تعصّب مذهبى را يکى ازمهمترين عوامل خشونت و انحطاط اجتماعى دانست و با اعلان وحدت اديان و وحدت عالم انسانى اين آتش را خاموش ساخت تاآنکه عالم بشرى به آزادى و صلح و تکامل نائل شود. امّا اصل وحدت عالم انسانى و صلح عمومى از لزوم رويکردى جهان شمول به همهٴ دشواريهاى جهان فعلی نيز سخن گفت دنيا ازنظر حضرت بهاءالله جائى است کوچک که به همهٴ آدميان تعلق دارد و کرهٴ زمين يک وجب خاکى است که خانهٴ همهٴ انسانهاست و بايد همگان از همهٴ منابع و امکانات خانهٴ خويش برخوردار باشند. به همين جهت حضرت بهاءالله از وحدت در کثرت سخن گفت و لزوم عشق به نه تنها وطن ملّى بلکه به عالم انسانى را تأکيد فرمود. جوامع ملّى بايد در سايهٴ قراردادهاى بين‌المللی که توسّط نيروئى جهانى تنفيذ گردد به صلح و آرامش دست يابند و ارتباط و اتّحاد و معاشرت ميان مردم دنيا به حدّى برسد که ديگر هيچکس در هيچ کجا بيگانه و غريب نباشد. نابرابرى افراطى و ظالمانهٴ اقتصادى چه در سطح طبقات در داخل يک کشور و چه در سطح روابط بين‌المللی توسّط حضرت بهاءالله طرد و نفى گرديد و بجاى آن از ضرورت ساختارى بين المللی و اخلاق و فرهنگى جهان‌شمول سخن رفت.
براى تحقق چنين هدفى حضرت بهاءالله در آثار دوران سوّم اصول و تعاليم اجتماعى نوينى را مؤکّد فرمود که همهٴ آنها لوازم تحقق آزادى واتّحاد وعدالت در عالم انسانى بوده و هرگونه خشونت را از‌صحنهٴ روابط انسانى طرد مى‌نمايد. تأکيد بر تحرى مستقلاّنه و آزادانهٴ حقيقت بدون تقليد از ديگران، تساوى حقوق زن و مرد، طرد انواع تعصبهاى خشونت‌آميز وجاهلانهٴ نژادى، تعديل معيشت، تأسيس محکهٴ کبراى بين المللی و ديگر تعاليم حضرت بهاءالله لوازم چنين مدنيّت بديع جهانى است.
وحدت سه اصل تعبير روحانى هستى، هشيارى تاريخى و نظرگاه جهان‌شمول، ويژگى منحصر بفرد جهان بينى حضرت بهاءالله و آثار اوست. چنين جهان بينى شکوهمند و شگرفى در تاريخ دينى و فرهنگى بى‌سابقه است. اين جهان بينى است که کليد حل مشکلات ايران و همهٴ جهان را در نيمهٴ دوّم قرن نوزدهم ميلادى در بحبوحهٴ مظلوميّت، تبعيد و حبس آن حضرت به دنيا ارائه نمود. صرفنظر از مقام حضرت بهاءالله به عنوان پيامبرى نوين و مظهرکلّى الهى، جهان‌بينى فرهنگى ايشان اکسير ارتقاء و چشمهٴ حيات دنياى آشفته و سرگردان کنونى است. اين مقاله را با ذکر چند نمونه از آثار دورهٴ سوّم حضرت بهاءالله پايان مى‌دهيم:
"امروز انسان کسى است که به خدمت جميع من‌علی‌الارض قيام نمايد. حضرت موجود مى‌فرمايد "طوبىٰ لمن اصبح قائماً علی خدمة الامم" و در مقام ديگر مى‌فرمايد "ليس الفخر لمن يحب‌الوطن بل لمن يحبّ العالم". فى الحقيقه عالم يک وطن محسوب است و من علی الارض اهل آن"؛
"طراز دوّم معاشرت با اديان است به روح و ريحان، و اظهار ما اتى‌به مکلم الطور، و انصاف در امور. اصحاب صفا و وفا بايد با جميع اهل عالم بروح و ريحان معاشرت نمايند چه که معاشرت سبب اتّحاد واتّفاق بوده وهست واتّحاد و اتّفاق سبب نظام عالم و حيات امم است. طوبى از براى نفوسى که بحبل شفقت و رأفت متمسکند و از ضغينه و بغضاء فارع و آزاد. اين مظلوم اهل عالم را وصيت مى‌نمايد به بردبارى و نيکوکارى. اين دو دو سراجند از براى ظلمت عالم و دو معلّمند از براى دانائى امم" (١٢)
"لابد بر اين است مجمع بزرگى در ارض برپا شود و ملوک و سلاطين در آن مجمع مفاوضه در صلح اکبر نمايند و آن اينستکه دول عظيمه براى آسايش عالم به صلح محکم متشبّث شوند و اگر مَلِکى بر مَلِکى برخيزد جميع متّفقاً بر منع قيام نمايند. در اين صورت عالم محتاج مهمّات حربيّه وصفوف عسکريه نبوده و نيست الاّ علی قدر يحفظون به ممالکهم و بلدانهم. اينست سبب آسايش دولت و رعيّت مملکت" (١٣)
" از جمله امورى که سبب اتّحاد و اتّفاق ميگردد و جميع عالم يک وطن مشاهده مى‌شود آنستکه السن مختلفه بيک لسان منتهى گردد و همچنين خطوط عالم به يک خط. بايد جميع ملل نفوسى تعيين نمايند از اهل ادراک و کمال تا مجتمع شوند و بمشاورت يکديگر يک لسان اختيار کنند چه از السن مختلفهٴ موجوده و چه لسان جديد تازه اختراع نمايند و درجميع مدارس عالم اطفال را به آن تعليم دهند" (١٤)
مراجع:
١_ حضرت بهاءالله، مجموعهٴ الواح مبارکهٴ حضرت بهاءالله جلّ اسمه‌الاعظم ، ص ٣٠٩
٢_حضرت بهاءالله، لوح ابن الذئب ، لانکنهاين، ١٣٨ بديع، ٢ص ١٦_١٥
٣_حضرت بهاءالله، آيات الهى جلد ١ لانگنهاين، ١٤٨ بديع، ص ٢٥٣
٤_ حضرت بهاءالله، مجموعهٴ الواح مبارکهٴ حضرت بهاءالله جل اسمه الاعظم ص ٤٠٤_٤٠٠
٥_حضرت بهاءالله، اشراقات، طهران، بدون تاريخ، ص ٢٦٠
٦_ حضرت بهاءالله، نفحات فضل٤: کلمات مبارکهٴ مکنونه، دانداس، ١٩٩٤ ميلادى مؤسّسه معارف بهائى
٧_حضرت بهاءالله، آثار قلم اعلی جلد ٣ مؤسّسه ملّى‌مطبوعات امرى، طهران، ١٢١ بديع، ص ١٠٨_١١٢
٨_ قرآن کريم، سورهٴ حديد، آيهٴ ٣
٩_ حضرت بهاءالله، کتاب ايقان، مؤسّسه ملی مطبوعات بهائى آلمان، هوفهايم، ١٩٨٨ ميلادى، ص ٩٤_٩٥
١٠_ همان کتاب ، ص ١٣١_١٢٩
١١_ حضرت بهاءالله، مجموعه‌اى ازالواح جمال اقدس ابهى که بعد از کتاب اقدس نازل شده، لجنه نشر آثار امرى بلسان فارسى و عربى، لانکنهاين، ١٣٧ بديع، ص ١٠١
١٢_ همان کتاب، ص ١٨
١٣_ همان کتاب، ص ٩٩
١٤_ همان کتاب، ص ٩٩
اگر چه مولد حضرت بهاءالله ايران بود و ظهور امر بهائى شگفت‌ترين و شکوهمندترين حادثه در تاريخ ايران وجهان، امّا تاکنون نويسندگان و انديشمندان ايران‌در رويگرد خويش به اين رخداد ايرانى از تحقيق علمى و جدّى سر باز زده و در نتيجه تنها منبع داورى در مورد ديانت بهائى لعن و طعن سنّت پرستان فرهنگى و تکفير و تکذيب سران مذهبى بوده و مى‌باشد. اين مقاله کوتاه دعوتى است از هم‌وطنان عزيز به اتّخاذ روش علمى وانصاف واستقلال نظرى در خصوص نهضت جهانى بهائى که مايهٴ افتخار ايران و ايرانيان است.
اگرچه ديانت بهائى داراى ابعاد گوناگون است امّا هسته و روح اين نهضت روحانى، اجتماعى، فرهنگى، و اخلاقى مجموعهٴ کتابها، الواح و نامه‌هائى است که از قلم حضرت بهاءالله نازل شده است. بدين جهت در اين مقاله مختصر، به بررسى ويژگيهاى کلّى اين آثار و ساختار پيام آن مى‌پردازيم. در ابتدا به مقصود اصلی و غايت نهائى نگارش اين آثار توجّه مى‌نمائيم و در پرتو آن به برخى از ويژکيهاى آثار حضرت بهاءالله نظر مى‌افکنيم. آنگاه به مراحل‌گوناگون نزول اين آثار دقّت کرده و وحدت و خلاّقيّت پيام نهفته در آن اقيانوس موّاج را بررسى مى‌نمائيم.
هدف نهائى آثار حضرت بهاءالله
در حقيقت مى‌توان گفت که تمامى ويژگيهاى آثار حضرت بهاءالله و نيز ساختار پيام مودوع در آن آثار را مى‌توان از هدف و غايت حضرت بهاءالله از ظهور خود و نزول آثار استنتاج نمود. اين هدف بارها درخود آثار حضرت بهاءالله مورد تصريح قرار گرفته است. به عنوان مثال در آخرين اثر حضرت بهاءالله که وصيّتنامهٴ ايشان براى دنيا و جامعهٴ بهائى است اين مقصود تکرار و تأکيد مى‌شود که مبادا در اين مورد شبهه و سوء تفاهمى پيدا شود يا آنکه آثار حضرتش بشکلی که مغاير آن هدف شکوهمند است مورد تعبير و تفسير قرار گيرد. در اين اثر که به "کتاب عهد" يا "کتاب عهدى" موسوم است چنين مى‌فرمايند:
"مقصود اين مظلوم از حمل شدايد و بلايا و انزال آيات و اظهار‌بيّنات، اخماد نار ضغينه و بغضاء بوده که شايد آفاق افئدهٴ اهل عالم بنور اتّفاق منوّر گردد و به آسايش حقيقى فائز"(١)
در اين بيان حضرت بهاءالله مؤکّد مى‌سازد که علّت اينکه ايشان حاضر شدند تن به هزاران نوع آزار وستم و حبس و زجر داده و به نزول آيات و آثار الهى پرداخته و امر خود را آشکارا به تمامى عالميان ابلاغ نمايند تحقق فرهنگ وداد و محبّت و الفت و دوستى در عالم بشرى و ريشه کندن فرهنگ کينه و خشونت از دلهاى نوع بشرست. در همين بيان حضرت بهاءالله متذکر مى‌شوند که اين فرهنگ عشق و محبّت به اتّحاد و اتّفاق نوع انسان منجر شده و اين محبّت واتّحاد به آسايش حقيقى مردم بشر خواهد انجاميد. به عبارت ديگر مقصود اصلی ازنگارش کتابها و الواح متعدّد توسّط حضرت بهاءالله تحقق نظام محبّت و دوستى و صلح و يگانگى در رفع فرهنگ بيگانگى و خشونت از صحنهٴ حيات بشرست. بدين‌جهت است که آثارحضرت بهاءالله عليرغم گوناگون و تنوع سرشار آن همگى انعکاسى از اين غايت والاست بطوريکه مى‌توان اصول مربوط به صورت و محتواى آن را از همان غايت استنطاق و استخراج نمود.
اوّلين خصوصيّت آثار حضرت بهاءالله که در طول تاريخ روحانى بى‌سابقه بوده است نفى حديث و نقل قولهاى شفاهى بعنوان کلام رسمى دينى است. همهٴ اديان الهى در واقع بمنظور ايجاد الفت و محبّت و يگانگى در ميان پيروان خود بوجود آمدند امّا‌متاسفانه به خاطر محدوديّتهاى فرهنگى، کلام الهى در اکثر مواقع صرفاً بشکل روايتهاى شفاهى از پيامبر ظاهر شد. به همين جهت است که در بسيارى از اديان کتب مقدسه چيزى جز روايتهاى شفاهى يا داستانهائى در مورد زندگى پيامبر نيست. اين امر بتدريج تغيير مى‌يابد بطوريکه تورات با ذکر ده فرمان به کلام الهى بطور مستقيم تأکيد مى‌کند و انجيل با‌نقل بيانات حضرت مسيح زمينه‌اى محکم براى استفاضه از وحى بدست مى‌دهد و قرآن کريم مستقيماً و تماماً انعکاس وحى الهى است. امّا با اين وصف حتّىٰ در زمان اسلام نيز روايتهاى شفاهى مرجعيّت و مرکزيّت يافت و بدين‌ترتيب اين مسئله که کلام الهى چيست و از کجا ميتوان مطمئن به صحّت انتساب اين روايتها به پيامبر شد خود علّتى اساسى براى ايجاد اختلاف و کينه و تفرقه در ميان مؤمنان گرديد. اين امر باعث ظهور فرقه‌هاى گوناگون در داخل اديان مختلف گرديد در نتيجه کلام الهى بجاى آنکه به وحدت واتّحاد بيانجامد خود باعث تفرقه و دشمنى گرديد اين مطلب تا به حدّى جدّى است که حتّىٰ محققان و مورخان گوناگون در مورد اينکه آيا فى‌المثل اناجيل اربعه تا چه حدّ داراى سنديُّت و اعتبارست و تاچه اندازه منبع شناسائى براى درک وحى الهى به حضرت مسيح است دستخوش اختلافها و مناقشات جدّى بوده و هريک در اين مورد نظرى ابراز مى‌نمايد. نزاع ميان شيعه و سنى و يا ديگر فرق اسلامى در مورد صحت احاديث نمونهٴ ديگرى از همين واقعيّت است.
امّا چنانکه ديديم حضرت بهاءالله صريحاً اعلان مى‌نمايد که تنها‌دليل نزول آيات واظهار بيّنات توسّط ايشان ريشه کن ساختن کينه و دشمنى و ايجاد وداد ودوستى در قلوب آدميان است. بدين‌جهت واضح است که بايد در صورت چنين آثارى نيز تحولّى بنيادى صورت گيرد. اين امر از مهمترين اصول در ارتباط با آثار بهائى و فرهنگ بهائى است. به تصريح تمام کتب مقدسهٴ بهائى تنها آثارى را مى‌توان اثر الهى دانست و براى آن مرجعيّت و سنديّت خاصّ قائل شد که به قلم حضرت بهاءالله نوشته شده يا آنکه توسّط کاتبان ايشان در هنگام نزول به قلم آمده و به تصويب حضرت بهاءالله رسيده باشد. در کتاب اقدس که مهمترين کتاب شريعت بهائى است حضرت بهاءالله نظر به اهميّت اين مطلب از اين امتيازخاصّ آثارخود بدين ترتيب ياد مى‌کنند:
"قد زيّنت الالواح بطراز ختم فالق الاصباح"، که مضمون آن اينستکه الواح ايشان با زينت مهر ايشان آراسته شده است.
امّا اگر چه روايتهاى شفاهى در امر بهائى فاقد مرجعيّت است اين امر به محدوديّت دامنهٴ آثار مرجع منجر نمى‌شود. علّت اين امر ويژگى ديگر آثار حضرت بهاءالله است که باز در تاريخ اديان بى‌سابقه مى‌باشد و آن کثرت و تنوع کمّى ظهور‌وحى در اين ديانت است. بدين‌ترتيب که بخلاف اديان گذشته که معمولاً داراى يک کتاب مقدّس مى‌باشند از قلم حضرت بهاءالله کتابها‌و الواح بسيارى که شمار آن از دهها جلد کتاب بمراتب بيشتر است نازل شده است. به علاوه در اين ديانت نزول وحى تعطيل و انقطاع نداشته است و بدين‌ترتيب همهٴ آثار حضرت بهاءالله اعمّ از کتاب يا لوح يا نامه و رساله همگى کلام الهى و وحى ربّانى تلقى شده و لذا همگى از مرجعيّت کامل برخوردارست. اين امر بدين‌معنى است که تاريخ بشر واردمرحلهٴ يگانه‌اى شده است که مستعدّ پذيرش تجلّى حقائق الهى بنحوى آشکار، همه جانبه و کلّى شده است در عين حال همين امر بيانگر اين واقعيّت است که دشواريهاى مسائل دنياى کنونى بمراتب پيچيده‌تر از گذشته بوده و راه حلّ اين مسائل و مشکلات نيز بايد در پرتو ظهور کلّى الهى صورت پذيرد. از اين جهت است که حتّىٰ ذکر فهرست‌وار همهٴ آثار حضرت بهاءالله در چنين مقاله‌اى امکان‌پذير نيست. امّا به عنوان نمونه مى‌توان از آثارى نظير کلمات مکنونه، چهاروادى، هفت وادى، جواهرالاسرار، کتاب ايقان کتاب بديع، سورهٴ ملوک، کتاب اقدس، لوح ابن الذئب و الواحى نظير اشراقات و تجلّيات و طرازات و مقصود و غيره نام برد.
يکى ديگر از ويژگيهاى بسيار مهمّ آثار حضرت بهاءالله تصريح قاعدهٴ تفسير و تعبير آن آثار مى‌باشد. به عبارت ديگر آثار حضرت بهاءالله نه تنهامجموعه‌ايست که در بارهٴ هستى سخن مى‌گويد بلکه بعلاوه مجموعه‌اى است که در مورد خود و روش تعبير و تفسير نيز به گفتگو مى‌پردازد و علّت اين امر را‌با‌توجّه به غايت نزول آثارتوسّط حضرت بهاءالله مى‌توان به آسانى ملتفت شد. کلام الهى اگر چه هدفش همواره ايجاد الفت و يگانگى و وحدت بوده‌است امّا عدم اتّفاق در مورد تعبير و تفسيرکلام الهى هميشه به اختلاف وانشقاق در داخل اديان منجر شده‌است. امّا از آنجا که هدف صريح حضرت بهاءالله از نزول آيات محو کينه و دشمنى ازدلهاى مردم بوده‌است بدين‌جهت همان آثار بنحوى بديع و شگرف، اصل اساسى تعبير و تفسير کلام الهى در اين ديانت را مورد بررسى صريح قرار داده و آنرا يکى از اصول اساسى مدنيّت بهائى قرار داده است. اين اصل تعبير و تفسير در اصطلاح بهائى اصل عهد‌و ميثاق ناميده مى‌شود‌و بدين ترتيب که آثارحضرت بهاءالله با صراحت کامل معيّن مينمايد که اگر چه تعابير و تفاسير افرادگوناگون ازآثار ايشان، جائزست امّا تنها تفسير و تعبيرى که مرجعيّت داشته و لازم الاتباع است تفسير‌و تعبيرى است که توسّط پسر ارشد ايشان يعنى حضرت عبدالبهاء صورت پذيرد. تعيين حضرت عبدالبهاء بعنوان جانشين رسمى ومطاع حضرت بهاءالله بنحو کتبى توسّط آثار مختلف حضرت بهاءالله مخصوصاً وصيّتنامهٴ ايشان با کتاب عهد صورت پذيرفته است و بدين‌ترتيب هيچگونه ابهامى در مورد مرجع ديانت بهائى و نيز تعبير و تفسير نهائى آثار حضرت بهاءالله نمى توانست باقى بماند. بدين‌جهت است که تعابير افرادگوناگون ازآثار حضرت بهاءالله درسايهٴ تعبير و تبيين حضرت عبدالبهاء (و پس از حضرت عبدالبهاء حضرت ولی امرالله) قرار گرفته و بدين‌ترتيب وحدت در کثرت، اصل اساسى برخورد به کلام الهى در اين ديانت مى‌گردد. به همين ترتيب اگرچه در ديانت بهائى تنها يک مرجع نهائى و مطاع وجود دارد درعين حال امتيازات رؤساى مذهبى چون کشيش و آخوند و غيره بکلی حذف شده است. بالعکس همهٴ افراد بهائى بايکديگر برابر و مساوى تلقى شده و مطالعه و درک آثار مقدسهٴ بهائى وظيفه و فريضه‌اى است که نه فقط به دانشمندان و نخبگانى معدود، بلکه بر تمامى افراد بهائى شامل ميگردد. در واقع آئينهٴ عهد و ميثاق اصل دمکراسى روحانى دراين ديانت است يعنى آنکه صرفنظر از مرجع منصوص تمامى افراد بهائى داراى حق تعبير مساوى بوده و هيچيک نمى‌تواند تعبير شخصى خود را به ديگران تحميل کند. به علاوه اين امر به اين معنى است که همهٴ افراد بهائى موظفند که آثار حضرت بهاءالله را خود مستقيماً مطالعه کنند‌و درنتيجه ادارهٴ جامعه بهائى صرفاً از طريق مؤسّساتى که بر اساس انتخابات عمومى دمکراتيک برگزيده شده اند بر اساس اصل مشورت صورت مى پذيرد. به عبارت ديگر اصل تعبير و تفسير بااصل وضع قانون (تشريع و تقنين) همراه شده و لذا بجاى علماء و رؤساء مذهبى که به استنتاج احکام و قوانين پرداخته و اجتهاد مى‌نمايند و عامّه مردم به تقليد از آنها مى‌پردازند در اين ديانت همگى مساوى بوده و وضع قوانين غيرمنصوص صرفاً از طريق مشورت مؤسّسات انتخابات يعنى بيوت عدل و در رأس آنها بيت عدل جهانى صورت مى‌پذيرد. به عبارت ديگر تمايل حضرت بهاءالله برمودّت و اتّحاد منجر به اين اصل گرديد که آثار ايشان براى عدّه‌اى معدود از رؤساى مذهبى که نسبت به ديگران کسب قدرت نموده و خود را‌متخصّص و عالم قلمداد‌کرده و تودهٴ مردم را در نقش کودک جاهل تصوير نمايند نازل نشود.
بالعکس حضرت بهاءالله برآن بود که جامعه‌اى روحانى را بنا نهندکه در آن همهٴ افراد بهائى با اعتماد و ارزش و توانائى خويش به مطالعهٴ مستقيم کلام الهى پرداخته و لذا جامعه‌اى دمکراتيک و روحانى مبتنى بر اصل مشورت با خضوع و فروتنى و احترام متقابل بوجود آيد.
اين امر به حدّى اهميّت داشت که حضرت بهاءالله آنرا به اصلی متافيزيک مبدّل ساخته و در مرکزمباحث الهيات بهائى قرار داد. بدين ترتيب که آن حضرت از اصل عدالت الهى اين امر را نتيجه گرفته که کلام الهى بايدبراى همهٴ افراد بشر قابل درک و فهم باشد تا همگى بتوانند مستقيماً و بدون وساطت يا تقليد ديگران به حجيّت ومرجعيّت آن واقف شوند بدين‌ترتيب آثار حضرت بهاءالله کوشش رؤساء و علماء مذهبى را که معمولاً عامّه مردم را از درک کلام عاجز دانسته و هرگونه شناختى از کلام الهى را مشروط به انواع واقسام علوم عجيب و غريب دانسته و لذا وابستگى مردم به خود را وظيفه اى روحانى و مذهبى قلمداد مى‌نمودند با قاطعيّت و قدرت نفى مى نمايد. از آن گذشته آثار حضرت بهاءالله همواره و مکرراً متذکر مى‌گردد که در همهٴ اديان رؤسا و علماء دينى بودندکه پيامبران الهى را تکفير نمودند و حکم به قتل آنها‌دادند و ايشان رامخالف کتب مقدسهٴ قبل قلمداد کردند. علماء يهودى حضرت مسيح را نپذيرفتند و جمهور علماء يهودى و مسيحى حضرت محمّد را انکارنموده و هنوزهم مى‌کنند. بدين ترتيب چه در قضاوت روحانى وچه در سلوک عرفانى افراد بشر نبايدخود را وابسته و متّکى به قضاوت علماء و رؤساى سنت پرست نمايند بلکه بايد به چشم خود ببينند و به گوش خود بشنوند که چشم و کوشش را خداوند به همين جهت به آدمى عطا فرموده است.
امّا مهمترين ويژگى آثار حضرت بهاءالله به محتواى پيام آن آثار مربوط مى‌گردد. بار ديگر در اينجا بايد به غايت نهائى نزول آثار حضرت بهاءالله توجّه کنيم تا بتوانيم وحدت و انسجام درونى همهٴ آثار ايشان را از ابتدا تا به انتهاء به وضوح ببينيم. اين اصل با زيبائى و عظمت فوق العاده‌اى در اولين بارقهٴ وحى الهى بر حضرت بهاءالله صريحاً آشکار و درخشان شده است. حضرت بهاءالله با صراحت از اوّلين تجربيات وحى توسّط خود سخن گفته‌اند. اين تجربيات اوّليه را اواسط دوران زندانى ايشان در سياهچال طهران صورت گرفت. در سال ١٨٥٢ و در آغاز سال ١٢٦٩ هجرى قمرى محيط تاريک و تنگ سياهچال زمينهٴ ظهور فرهنگى بديع گرديد که با نور محبّت و وسعت نظر و رويکردى جهان شمول وعاطفه‌اى آکنده ازعشق به همهٴ مردم بشر مشخص مى گردد.
بگذاريد به توصيف خود حضرت بهاءالله ازاولين نزول وحى بر قلب ايشان رجوع کنيم: "امّا سجن که محلّ مظلوم و مظلومان بود فى‌الحقيقه دخمهٴ تنگ و تاريک از آن افضل بود ... امّا محلّ تاريک و معاشر قريب ١٥٠ نفس از سارقين اموال و قاتلين نفوس و قاطعين طرق بود مع اين جمعيّت، محل منفذ نداشت جز طريقى که وارد شديم. اقلام ازوضفش عاجز و روائح منتنه‌اش خارج از بيان ... در شبى از شبها در عالم رؤيا از جميع جهات اين کلمهٴ عليا اصغاء شد "انّا ننصرک بک و بقلمک ..." (٢)
در بيان فوق حضرت بهاءالله اوّلين نداء وحى الهى به خود را با اين ترتيب معرفى مى‌فرمايند: "انّا ننصرک بک و بقلمک" اين جملهٴ کوتاه حاوى دريائى از معانى روحانى و اجتماعى است که بحث آن ازحوصلهٴ اين مختصر خارج است. امّا در ارتباط با بحث موجود بايد به يک معناى اساسى اين جمله تأکيد نمائيم. در اين جمله خداوند به حضرت بهاءالله مى‌فرمايند که ما ترا بتوسّط خودت و قلمت نصرت و يارى مى‌کنيم. مفهوم نصرت زمينهٴ بسيار طولانى در کتب مقدسه دارد چرا که پيام الهى و ديانت روحانى بايد اشاعه و تبليغ گردد و در عالم بشرى و قلوب مردم نفوذ کند. بدين‌جهت بايد که امر الهى توسّط مردم و به تأييد الهى نصرت و يارى شود. در اديان گذشته اين نصرت بصورت حکم جهاد متظاهر مى‌شد و لذا نصرت در برخى مواقع بشکل استفادهٴ از شمشير وخشونت براى دفاع و ترويج ديانت ظاهر مى‌گرديد. آنچه که در اوّلين تجربهٴ وحى به حضرت بهاءالله تأکيد مى گردد نسخ و نفى هرگونه خشونت از صحنهٴ ديانت و تدين است. در بيان فوق خداوند به حضرت بهاءالله اعلان مى‌دارد‌که ايشان و امرى که بر ايشان وحى شده است صرفاً از طريق وجود حضرت بهاءالله و قلم ايشان نصرت خواهد يافت. به عبارت ديگر قلم جاى شمشير نشسته و حکمت و بيان جايگزين خشونت و قهر و تحميل مى‌گردد.
اهميّت اين حکم بحدّى است که مى‌توان به جرأت ادّعا نمود که حکم نفى شمشير در واقع هستهٴ جهان بينى بديع بهائى است. چنانکه مى‌بينيم اوّلين تظاهر اين حکم تأکيد بر آزادى عقيده و دين و وجدان است بطوريکه هرگونه تحميل عقيدهٴ روحانى بر افراد انسان مطلقاً منتفى مى‌گردد. و لزوم رعايت شرف و حيثيّت تک تک افراد نوع انسان است. بدين ترتيب است که اوّلين بارقهٴ وحى و اوّلين انعکاس قلم در اين دور نوين نفى خشونت از صحنهٴ حيات انسان از جمله خشونت مذهبى و تحميل آرمانهاى دينى و تکفير افراد و سلب حقوق اجتماعى بخاطر اعتقاد مذهبى و وجدانى است. اين اصل صدها بار در آثار حضرت بهاءالله تأکيد و تکرار مى گردد که به عنوان نمونه به يک بيان اشاره مى کنيم:
"نصرت امرالله اليوم اعتراض باحدى و مجادله بنفسى و محاربه مع شيئى نبوده و نخواهد بود. بلکه محبوب آن است که مداين قلوب به سيف لسان و حکمت بيان مفتوح شود نه به سيف حديد. پس هر نفسى که ارادهٴ نصر الهى نمايد بايد اوّل به سيف معانى و بيان مدينهٴ قلب خود را نصرت نمايد و از جميع ماسوى‌الله مطهّر سازد و بعد بمداين قلوب توجّه کند. اين است نصرت امرالله که اليوم از مشرق اصبح مليک اسماء اشراق فرموده"(٣)
چنانکه مى‌بينيم شروع آثار حضرت بهاءالله با تأکيد بر اصل محبُّت و ودادست و پايان آثارشان نيز چنانکه در آخرين اثر ايشان يعنى کتاب عهد مؤکّد شده است همان اصل الفت و صلح و دوستى در همهٴ شئون و روابط فردى و اجتماعى و بين المللی است به همين جهت به قسمتى ازوصيتنامهٴ حضرت بهاءالله، کتاب عهد، اشاره مى کنيم:
"اى اهل عالم مذهب الهى از براى محبّت و اتّحاد است او را سبب عداوت و اختلاف منمائيد ... براستى مى‌گويم تقوى سردار اعظم است از براى نصرت امر الهى وجنوديکه لايق اين سردار است اخلاق و اعمال طيّبهٴ طاهرهٴ مرضيه بونده و هست. بگو اى عباد اسباب نظم را سبب پريشانى منمائيد و علّت اتّحاد را علّت اختلاف مسازيد." (٤)
مراحل سه‌گانهٴ در نزول آثار حضرت بهاءالله:
اکنون مى‌توانيم آثار حضرت بهاءالله رامستقيماً بررسى کنيم. براى درک بهتر اين آثار بايد توجّه کنيم که تماميّت آثار حضرت بهاءالله مجموعه‌اى واحد و منسجم را تشکيل مى‌دهد بطوريکه هريک از آثار را بايد بر اساس منطق و پيام کلّى آن مجموعه مورد بررسى و شناخت قرار داد. اما چنانکه گفته شد از قلم حضرت بهاءالله هزاران لوح و کتاب مرقوم شده‌است و بدين جهت بايد که به طرح و ساختار کلی اين مجموعه توجّه نمود. آثار حضرت بهاءالله در مدّت ٤٠ سال يعنى ازسال ١٨٥٢ (١٢٦٩ ه.ق) تا سال ١٨٩٢ ميلادى (١٣٠٩ ه.ق) نازل شده است و اين آثار از جهات گوناگون متنوع و سرشار مى‌باشد. امّا اين کثرت مطالب و مباحث و آثار، مبتنى بر وحدتى باطنى و بنيادى است که هماهنگى و خلاقيّت بى‌نظيرى را در تمامى اين آثار هويدا مى‌سازد. بايد توجّه داشت که اين ٤٠ سال در تبعيد و زندان بسر برده شده است. حضرت بهاءالله درسال ١٨١٧ ميلادى در طهران متولد شدند و پس از ظهور حضرت باب در جرگهٴ رهبران آن آئين الهى بودند تا آنکه درسال ١٨٥٢ توسّط رؤساء سياسى و مذهبى به مدّت ٤ ماه در سياهچال طهران محبوس شدند و چنانکه ديديم اين زمان، سرآغاز نزول وحى بر حضرت بهاءالله است. پس از آزادى از سياهچال حضرت بهاءالله بدستور دولت ايران به بغداد تبعيد گرديد و مدّت ١٠سال يعنى تا سال١٨٦٣ ميلادى در بغداد بودند. پس از آن به تحريک دولت ايران و به دستور دولت عثمانى حضرت بهاءالله اوّل به استانبول (مدّت ٤ماه) و بعد به ادرنه (مدّت حدوداً ٥ سال) و آنگاه به عکّا‌تبعيد گرديدند و در قشلهٴ نظامى آن شهر محبوس شدند. بدين ترتيب ٢٤ سال آخر حيات حضرت بهاءالله در تبعيد عکّا سپرى گرديد( ازسال ١٨٦٨ تا سال ١٨٩٢). اگر به آثار حضرت بهاءالله بانگاهى تحليلی نظر اندازيم خواهيم ديدکه اين آثار را ميتوان به سر مرحلهٴ نزول تقسيم نمود. خود حضرت بهاءالله دريکى از آثارخويش به طورضمنى به اين سه مرحله اشاره کرده‌اند. بيان ايشان بدين قرار است:
"اسمع اسمع هذا صرير قلمى ارتفع امام وجوه العرفاء ثمّ العلماء ثمّ الملوک والسّلاطين"(٥)
در اين بيان حضرت بهاءالله خاطرنشان مى‌سازندکه نداى قلم ايشان در ابتدا‌در مقابل عرفاء و آنگاه در مقابل علماء و سپس در مقابل پادشاهان وزمامداران سياسى بلند گرديده است. بدين ترتيب مى‌توان آثار حضرت بهاءالله را از جهت مخاطبان ايشان تقسم‌بندى نمود. آثار اوّليهٴ ايشان به زبان عرفانى و خطاب به اهل عرفان نازل شد. در اوائل و اواسط دوران اقامت ايشان در بغداد اين زبان وسيلهٴ نزول وحى بود. امّا دومين مرحلهٴ آثارشان خطاب به علماء مذهبى و در ارتباط با کتب مقدسه تجديد اديان و تفسير حقائق نهفته در کتابهاى آسمانى نازل گشت. در اينجا مخاطب حضرت بهاءالله رؤساى مذهبى و بدنبال آنها اهل اديان بودند و آثار اين دوران به حل و پاسخگوئى اشتباهات واعتراضات سران مذهبى معطوف است. بدين ترتيب آثار دوران اواخر اقامت حضرت بهاءالله دربغداد بعلاوهٴ آثارى که تا يک سال قبل از تبعيد به عکّا نگاشته شده است متعلق به اين دوره مى‌باشد. بالاخره آثارسوّمين مرحلهٴ نزول وحى به ٢٥ سال آخر زندگى حضرت بهاءالله مرتبط شده و دوران ١٨٦٧ تا ١٨٩٢ را در بر مى‌گيرد. در اين آثار مخاطب اصلی همهٴ مردم جهان و زمامداران سياسى آنهاست.
اکنون اين سؤال پيش مى‌آيد که آيا‌آثارى که در اين سه مرحله نازل شده است با يکديگر چه ارتباطى دارند و آيا‌رابطه اين سه مرحله با اصول جهان‌بينى حضرت بهاءالله چيست؟
درپاسخ به اين سؤال بايد بيان نمود که انتخاب اين سه مرحله بهيچوجه امرى تصادفى نبوده است. بالعکس هر يک ازاين سه مرحله بيانگر يکى ازاصول بنيادى و ضرورى جهان‌بينى بهائى است در واقع جهان‌بينى حضرت بهاءالله را نمى‌توان بدون تأکيد به اين سه اصل مختلف و درک وحدت و هماهنگى ناگسستنى ميان اين اصول شناسائى نمود. به عبارت ديگر سه مرحله آثار حضرت بهاءالله نمايشگر‌سه حلقهٴ ضرورى و انفکاک ناپذير مجموعهٴ زيبا وپيوسته‌اى است که ارمغان حضرت بهاءالله به عالم انسانى بوده و آينه اى ازمدنيت نوين جهانى آيندهٴ بشر بدست مى‌دهد. از آن گذشته ترتيب ظهور اين سه مرحله نيز امرى تصادفى و اتّفاقى نيست بلکه بالعکس هر مرحله مبتنى بر مرحلهٴ ديگر بوده و هر مرحلهٴ پيشينى پيش فرض مرحلهٴ بعدى باشد. بنابراين جهان‌بينى نهفته در آثار حضرت بهاءالله مبتنى بر وحدت ٣ اصل است که هريک از اين اصول موضوع فائق يکى از سه دوران نزول وحى بر‌ايشان مى‌باشد. اين جهان بينى که در طول تاريخ شرق و غرب سابقه نداشته و فخيم‌ترين تشعشع فرهنگ روحانى، فلسفى، واجتماعى است عبارتست ازوحدت ناگسستنى سه اصل: خصلت روحانى هستى، هشيارى تاريخى و نظرگاه جهان شمول.
١_ خصلت روحانى هستى:
چنانکه ديديم آثار اوّليهٴ حضرت بهاءالله بيشتر اززبان و لحن عرفان براى ارائهٴ فرهنگ بديع روحانى استفاده مى‌کند. به همين جهت است که آثار اين دوران در دورا دور مقولات عرفانى حرکت مى‌نمايد به عنوان مثال ٤ اثر اين دوران يعنى چهاروارى، هفت وادى، کلمات مکنونه و قصيدهٴ عزّ ورقائيه همگى زبان عرفان را بکار مى‌گيرد. امّا اين امر چنانکه ذکر شد امرى تصادفى نبود. علّت اين امر اين است که‌شالودهٴ جهان‌بينى بهائى بر تعبيرى روحانى ازهستى استوارست واين تعبير روحانى وجود پيش ذهن تمامى ديگر اصول و تعاليم اين ديانت مى‌باشد. بدين جهت است که فى‌المثل اصل دوّم که اصل هشيارى تاريخ است نمى‌توان ازاين اصل جدا ساخت و اگر که چنين انفصالی صورت گيرد ديگر آن اصل محتوى و مفهومى کاملاً متفاوت خواهد يافت. اصل تاريخ در واقع مبتنى بر اصل روحانيّت است کماآنکه عرفان بهائى ازاصل تاريخ انفکاک ناپذير مى‌باشد. دنيائى که در آن خود را مى‌يابيم دنيائى است که يا از طريق جهان‌بينى مادّى و ضد روحانى ممسوخ گرديده و يا آنکه از بيمارى سنت پرستى مذهبى مسموم شده‌است. اين دو جهان‌بينى اگرچه در تضادّ با يکديگر قرار دارند امّا از بسيارى جهات با يکديگر شباهت دارند. سنّت پرستى مذهبى از روح خلاّق و نوآفرين ديانت يعنى از جنبهٴ عرفان و الهام غفلت کرده وديانت را به امرى ايستا و خشک و راکد و قشرى مبدّل مى‌سازد. بدين ترتيب ديانت بجاى تکامل و وداد به تشويق ريا و قهر و خشونت و نفرت وناشکيبائى مى‌انجامد. فرهنگ مادى نيز با طرد حقائق روحانى و جنبهٴ روحانى هستى، انسان وجامعه را هرچه بيشتر از ارزش و مقام و شرف راستين عارى کرده و نسبيت گرانى مطلق وفرهنگى و اخلاقى را تشويق مى‌نمايد. اين فرهنگ نيز در نهايت به ستايش و پرستش قدرت پرداخته و فرهنگ عشق و نثار و ايثار را منتفى مى‌نمايد. انديشهٴ مادى آدمها را صرفاً به مجموعه اى از سائقه‌هاى ماشينى اقتصادى و يا مجسمه‌اى ازانگيزش جنسى تقليل مى‌دهد و مفهوم شکوهمند و فخيم آدمى بعنوان صورت و مثال خدا را به باد تمسخر مى‌گيرد. تعجبى ندارد که در چنين فرهنگى هزاران دشوارى فرهنگى و اخلاقى بوجود آيد و آدميان از يکديگر و ازطبيعت بيگانه و بيگانه‌تر گردند. امّا در عين حال واکنش بنيادگرائى مذهبى به اين مدنيّت مادى نيز خود به اين انحطاط دامن مى‌زند و با تکيه بر اعتقادات جزئى، قشرى و پوسيده به نفرت آدمى از آدمى، تشويق قهر و خشونت و ترويج مردسالارى و تعصّب مذهبى و ناشکيبائى عقيدتى مى‌انجامد.
در اينجاست که آثار حضرت بهاءالله به ماهيّت روحانى هستى و خصلت روحانى انسان تأکيد کرده و در آن واحد، تعبير مادى هستى و بنيادگرائى و قشرپرستى مذهبى را مردود مى‌شمارد. آثار حضرت بهاءالله تماميّت هستى را بعنوان آينه اى از اسماء وصفات الهى متعالی مى‌بخشد و همه چيز را مظاهر تقدّس و تقديس مى‌شمارد. نه تنها انسان بلکه طبيعت نيز از جلال وجمال حق حکايت مى‌کند و در همه چيز مى‌توان چهرهٴ محبوب حقيقى را تماشا کرد. در واقع آثار حضرت بهاءالله تماميّت هستى و وجود را به شکل گفتگوئى ميان عاشق و معشوق ترسيم مى نمايد. اين گفتگو ميثاق و عهدى است که مابين خدا و خلق بسته مى‌شود و اين ميثاق ازلی در هرلحظه تکرار و تجديد مى‌گردد. اين ميثاق همه جانبه بشکل دوقوس نزول و صعود درمى‌آيد که اوّلی به صدور خلق از حق و دوّمى به عروق خلق به طرف محبوب اشاره مى نمايد. آدمى ميتواند تجلّى حق را در همه چيز و از جمله در وجود خود مشاهده کند و اين نظر وحدت است که به او امکان مى‌دهد که تجربهٴ هستى را به تجربهٴ بهشت مبدّل سازد و لذّت راستين را که مقام معرفت حق و ديدن صورت زيباى محبوبست در اين زندگى زودگذر ميسر سازد. نياز به تذکر نيست که چنين رويکردى به هستى رويکرد وداد و الفت و عشق و محبّت است رويکردى است که ستيز وجدال را به صلح و عرفان مبدّل مى‌سازد و شرافت و عظمت و زيبائى فرد فرد آدميان را مؤکّد مى‌سازد. بگذاريد به چند نمونه از بيانات حضرت بهاءالله در اثر ايشان بنام کلمات مکنونه نگان کنيم:
ياابن الرّوح:
فى اوّل القول املک قلباً جيّداً حسناً منيراً لتملک ملکاً دائماً ازلياً قديما. که مضمون آن اينست که قبل ازهرچيز اوّل کلام حق اين است که بايد که صاحب دلی پاک و صاف و روشن شوى تا بتوانى سلطنت دائمى ابدى بدست آورى.
يا ابن الوجود:
صنعتک بايادى القوة و خلقتک بانامل القدرة واودعت فيک جوهر نورى فاستغن به عن کل شيىء لانّ صنعى کامل وحکمى نافذ لاتشک فيه و لاتکن فيه مريباً. بدين مضمون که من تو را با دستهاى نيرو پرداختم و ترا با انگشتان قدرت ساختم و جوهر نور خود را در وجودت به وديعه گذاردم. پس به آنچه که در توست از همه چيز مستغنى شو چرا که ساختهٴ من کامل است و حکم من نافذ‌ست پس ترديدى در آن مکن.
يا ابن الانسان:
لاتحرم وجه عبدى اذا سألک فى شيىَّ لان وجهه وجهى فاخجل منّّى. بدين مضمون که وقتى بندهٴ من ازتو چيزى خواست او را محروم و طرد مکن چرا که صورت او صورت من است پس از من شرمنده شو.
اى دوست:
در روضهٴ قلب جز گل عشق مکار و از ذيل بلبل حبّ وشوق دست مدار. مصاحبت ابرار را غنيمت دان و از مرافقت اشرار دست ودل هر دو بردار.
اى پسر روح:
قفس بشکن و چون هماى عشق به هواى قدس پرواز کن و از نَفس بگذر و با نَفَس رحمانى در فضاى قدس ربّانى بيارام.
اى برادران:
با يکديگر مدارا نمائيد و ازدنيا دل برداريد به عزّت افتخار منمائيد وازذلّت ننگ مداريد. قسم بجمالم که کل را ازتراب خلق نمودم و البته به خاک راجع فرمايم.
اى ابناء غرور:
بسلطنت فانيه ايّامى از جبروت باقى من گذشته و خود را باسباب زرد و سرح مى‌آرائيد وبدين سبب افتخار مى‌نمائيد. قسم بجمالم که جميع را در خيمهٴ يکرنگ تراب درآورم و همهٴ اين رنگهاى مختلفه را از ميان بردارم مگر کسانى که به رنگ من درآيند و آن تقديس از همهٴ رنگهاست.(٦)
دراين تفسير روحانى ازهستى، حضرت بهاءالله به مسئلهٴ "سلوک" توجّه نموده و دو اثر ايشان يعنى هفت وادى و چهاروادى مستقيماً به جوانب متفاوتى از سلوک آدمى درجهت خدا توجه ميکند بحث در مورد جزئيات اين آثار خارج از امکان اين مقاله است امّا به ذکر بيانى از هفت وادى بعنوان نمونه اکتفا مى‌کنيم.
"و سالک بعد از سير وادى معرفت که آخر مقام تحديد است باوّل مقام توحيد واصل شود و ازکأس تجريد بنوشد و در مظاهر تفريد سير نمايد. در اين مقام حجاب کثرت بر درد و ازعوالم شهوت بر پرد و در سماء وحدت عروج نمايد بگوش الهى بشنود و بچشم ربّانى اسرار صنع صمدانى بيند بخلوتخانهٴ دوست قدم گذارد و محرم سرادق محبوب شود ... در اشياء بنظر توحيد مشاهده کند و اشراق تجلّى شمس الهى را ازمشرق هويّت بر همهٴ ممکنات يکسان بيند و انوار توحيد را بر جميع موجودات موجود و ظاهر مشاهده کند ... ملاحظه در شمس ظاهرى فرمائيد که برهمهٴ موجودات و ممکنات بيک اشراق تجلّى مى‌نمايد و افاضهٴ نور بامر سلطان ظهور بر همهٴ اشياء مى‌فرمايد و ليکن درهرمحل باقتضاى استعداد آن محل ظاهر مى‌شود و اعطاى فيض مى‌کند مثل اينکه در مرآت بقرصها و هيأتها جلوه مينمايد و اين بواسطهٴ خود مرآت است و در بلور نار احداث ميکند ... و همين الوان هم باقتضاى محل ظاهر مى‌شود مثل اينکه در زجاجهٴ زرد تجلّى زرد و در سفيد تجلّى سفيد و در سرخ تجلّى سرخ ملاحظه مى‌شود. امّا نظر سالک وقتى در محلّ محدودات يعنى در زجاجات سير مى‌نمايد اين است که زرد و سرخ و سفيد مى‌بيند. باين جهت است که جدال بين عباد بر پا شده و عالم را غبار تيره‌اى ازانفس محدوده فرا گرفته.(٧)
اگر چه آثار اوليّهٴ حضرت بهاءالله بيشتر از زبان و مقولات عرفانى براى بيان حقائق نوين استفاده مى‌نمايد امّا ازهمان اوّل نظرگاه ايشان با نظرگاههاى متداول عرفانى کيفاً تفاوت دارد. به عنوان مثال تاريخ فرهنگ اديان گوناگون آکنده از ستيز عرفاء، فقهاء، و فلاسفه مى‌باشد که هريک به برترى يکى از قواى انسانى براى دسترسى به حقيقت دينى تأکيد و اصرار ورزيده است. عارف تمامى هستى را به شهود و عشق تأويل مى‌نمايد و خرد و اراده را ناچيز مى‌پندارد. فقيه و عالم مذهبى اراده را اساس گرفته و به اطاعت بى‌چون وچراى احکام الهى يعنى شريعت توجّه مى‌کند. درجهان‌بينى اين گونه افراد، هستى روحانى و ديانت در نهايت ارادهٴ بى‌چون وچراى حقّ است که بدون تفسير وتأويل بايد موردعمل قرارگيرد. از طرف ديگر فلاسفه، هستى را اساساً امرى عقلانى گرفته و خدا وديانت و خلق را به عنوان خرد و تعقل و سلسلهٴ عقول و قوانين عقلانى تعبير مى نمايند. نزاع اين گروه‌ها از مهمترين عوامل و علل ستيز و دشمنى در عالم اديان بوده است بطوريکه آنچه که بايدعلّت محبّت و اتّحاد و شناسائى مى‌شد به وسيله‌اى براى دشمنى و عناد و غرور مبدّل مى‌گرديد.
امّا از همان اوّل آثار عرفانى حضرت بهاءالله به هماهنگى و وحدت قواى انسانى و اعتبار خرد و عشق واراده براى شناسائى حقيقت تأکيد نمود. چهاروادى يکى ازاين آثار است که درواقع اوج شناسائى را نه در عقل و نه در اراده و نه در عشق بلکه در وحدت ايشان يعنى در فؤاد باز مى‌يابد. چنانکه مى‌بينيم حتّىٰ نظريهٴ معرفت حضرت بهاءالله نيز به وحدت و آشتى و وداد مى‌انجامد. يکى از نتايج اين هماهنگى، آشتى ميان عرفان وديانت و تطابق حقيقت عرفانى و تعاليم و احکام مذهبى است. اين امر يعنى هماهنگى احکام دينى و حقيقت عرفانى زمينه‌اى اساسى و مابعدالطبيعى در نظام عرفانى حضرت بهاءالله دارد. بدين ترتيب که براساس آثار عرفانى ايشان، آغاز و انجام سلوک روحانى نه ذات خدا بلکه مظهر خدا يعنى پيامبر اوست. قوس نزول و صعود نه از‌ذات خدا بلکه ازحقيقت پيامبران سرچشمه مى‌گيرد چرا که ذات حق آنچنان مقدّس و منزه ازهرگونه اسم و صفت و وصف و محدوديتى است که بهيچوچه امکان ارتباط با شناسائى آن براى خلق ممکن نيست. بنابراين صرفاً تجلّى و ظهور حق، و نه ذات او، است که با هستى مخلوق مرتبط مى‌گردد. به عبارت ديگر پهنهٴ حقيقت پيامبران است که هم غايت سلوک عرفانى است و هم سرآغاز تشريع و الهام ربانى. بدين جهت نمى تواند تضاد و تعارضى ميان تشريع و عرفان بوجود آيد. ازاين نظرست که درسرتاسر آثار حضرت بهاءالله هم عرفان و هم احکام تعبيرى بديع ميگردد واحکام و حقائق عرفانى بيکديگر پيوند مى‌يابند. ازاين روست که هم درآثار اوّليه مثل کلمات مکنونه و هم در آثار متأخر مانند کتاب اقدس، حضرت بهاءالله تأکيد ميفرمايند که احکام را صرفاً و صرفاً بايد‌بخاطر محبّت و عشق به جمال محبوب مورد عمل قرار داد. عرفان و عشق و عمل مثلثى مقدّس را تشکيل داده واين سه جهت از يکديگر جدائى‌پذير نمى‌باشند.
٢_ هشيارى تاريخى:
چنانکه ديديم اوّلين آثار حضرت بهاءالله بر اصل تعبير روحانى هستى و لزوم ارتباط با فيض الهى و ارزشهاى روحانى تأکيد نمود. بدين ترتيب هرگونه مدنيّتى بايد به تماميّت قواى انسانى ازجمله جنبهٴ روحانى آدمى توجّه کند و در سايهٴ ارزشهاى روحانى و افاضات ربّانى به رشد و تکامل فرد وجامعه منجر شود. امّا آثار حضرت بهاءالله به ذکر اين اصل اکتفاء نمى‌کند بلکه بالعکس اين اصل را با اصل ديگرى پيوند مى‌دهد و آن اصل دوّم اصل هشيارى تاريخى است. ترکيب اين دواصل جهان‌بينى حضرت بهاءالله را از ديگر جهان‌بينى‌هاى مذهبى و فرهنگى متمايز مى‌سازد. در واقع همهٴ اهل اديان به ضرورت هدايت الهى و استفاضه از فيض وحى و الهام تأکيد مى‌نمايند امّا اين اعتقاد در چهارچوب انديشه‌اى ايستا و نظرگاهى ضد تاريخى محدودست. آثار دورهٴ دوّم حضرت بهاءالله با صراحت و قاطعيّت شگفت‌انگيزى هشيارى تاريخى را مؤکّد ساخته و آنرا داخل صحنهٴ الهيات و فلسفهٴ روحانى مى‌نمايد. مشکل انديشهٴ ضد تاريخى در اين است که وحى و کلام الهى را غير قابل تغيير و ثابت مى‌بيند در حاليکه صحنهٴ جامعه و طبيعت و تاريخ را محکوم به تغيير و تحول مى‌يابد. نتيجهٴ اين امر اين است که چنين رويکردى به مذهب ناچار دستخوش تناقضى غير قابل حل مى‌گردد. بعنوان مثال اعتقاد به اينکه وحى و الهام الهى به پايان رسيده و کلام الهى تجديد و ابداع نگشته وديانت فرد آخرين ديانت مى‌باشد به رکود فرهنگى و انحطاط روحانى منجر مى‌گردد چرا که تعاليم واحکام واصولی که صرفاً در ارتباط با شرايط اجتماعى و تاريخى و فرهنگى بخصوصى نازل شده و براى آن شرايط و دوران سودمند و مترقى بوده است بصورتى ضد تاريخى تصميم کلّى يافته و بنحوى انعطاف ناپذير و خشک بر دنيائى که زنده و متغير و پوياست تحميل مى گردد. امّا اين تناقض ميان مقتضيات زمان و احکام گذشته را مى‌توان به دو صورت پنهان کرد. بنيادگرائى مذهبى راه حل اوّل است که با قهر و زور احکام و تعاليم و شعائر عتيقه را که ديگر ارتباط و مناسبتى با لوازم تکامل فردى و اجتماعى ندارد بر جامعه تحميل مى‌نمايد و در واقع مى‌کوشد که تکامل جامعه و تاريخ را متوقّف ساخته يا آنرا مورد انکار قرار دهد. امّا زندگى زنده است و تغيير و دگرگونى ويژگى ذاتى آن. قواى روحانى وجود در شرايط گوناگون به اشکال خلاّق نوينى خود را متظاهر مى‌سازد و بشکل فرهنگ و قانون نيز بايد بازاء اين تحول و دگرگونى تغيير پذيرد تا آنکه ديانت نه مانع تکامل و پيشرفت بلکه سبب رشد و ارتقاء جامعه گردد. به همين جهت است که بنيادگرائى مذهبى معمولاً از آزادى عقيده، آزادى سخن، آزادى حقوق، و دمکراسى راستين هراسى دارد چراکه از تضاد آرمانهاى کهنه با واقعيات خلاّق تاريخى بخوبى آگاه است.
راه حل دوّم اين است که تحوّل اجتماعى و تاريخى مورد قبول قرار گرفته و در نتيجه کلام الهى و وحى ربّانى به نقشى حاشيه‌اى ناچيز، فرعى و يا اصلاً منفى انحطاط يابد دشمنى با اديان که تا حدّى زائيدهٴ همين تناقض بنيادى است يکى از شکلهاى اين شقّ دوّم است که بکلی ديانت را مجموعه‌اى ازخرافات و اساطير و مانعى در جهت آزادى و تکامل قلمداد مى‌نمايد. امّا شقّ ديگرى هم وجود دارد و آن اين که اهل اديان خود را با پيامبر و کلام الهى مساوى و معادل تلقى کرده و لذا ديانت را صرفاً به مفهومى فاقد هرگونه تعيّن و محتوائى تقليل داده تا آنکه بتوانند به خود حق دهند که در آن ديانت گذشته را به آينده اى ازمقتضيات و اصول فرهنگى حاضر تقليل دهند. امّا چنين راه حلّى در واقع طرد ديانت واعلان مرگ روح مذهب است.
علّت اين بن‌بست فرهنگى و روحانى پيش فرضى غلط همهٴ اين افراد و گروههاست. بدين ترتيب که ايشان تحوّل و تغيير را در مورد انسان و جامعه صادق مى‌دانند ولی تحوّل و دگرگونى و ابداع را در سطح وحى الهى و کلام ربّانى و فيض قدسى مجاز نمى‌شمارند. اثار حضرت بهاءالله اين پيش فرض را بکلّى درهم شکست واعلان داشت که اگرچه ذات الهى ازلی و غيرقابل تغييرست اما تجلّى و ظهور حقائق ازلی در صحنهٴ ممکن و حادث تاريخى بناچار امرى مشروط و تاريخى است. بدين ترتيب که همانگونه که فيض الهى در همهٴ اشياء در هر لحظه ابداع و تجديد مى‌گردد وتعطيل و پايانى براى فيض الهى نيست به همين ترتيب نيز وحى و الهام ربّانى و کلام الهى بموازات تکامل اجتماعى و روحانى عالم انسانى خود را تبديل ساخته و به شکلی که مناسب مقتضيات جديد بوده و باعث تکامل جامعهٴ بشرى مى‌گردد جلوه مى‌نمايد. به همين جهت است که نه تنها انسان موجودى است پويا و تاريخى، نه تنها نمادهاى اجتماعى و فرهنگى پديدارى متحول و متکامل است. بلکه به علاوه شکل هدايت الهى و کلام الهى نيز امرى تاريخ و مترقى است.
يکى ازمهمترين آثار دورهٴ دوّم، کتاب ايقان است که در اواخر دوران اقامت حضرت بهاءالله در بغداد نازل گرديد اين کتاب درحقيقت انقلابى بنيادى در صحنهٴ فرهنگ والهيات بوجود آورد و افق نوينى در مقابل ديدگان آدميان برگشود. اعتقاد به اصل تاريخ در فلسفه‌هائى نظير فلسفهٴ هگل، مارکس، ديلتاى وغيره موجودست و در واقع آنچه که اين گونه فلسفه‌ها را ازافکار گذشته ممتاز مى‌سازد همين ديدگاه پويا و تاريخى آنهاست امّا کتاب ايقان از همهٴ فلسفه هاى غرب و شرق فراتر رفته و هشيارى تاريخ نوينى را ارائه مى‌کند. مکاتب مزبور اگرچه اصل تحول و تکامل را در صحنهٴ تاريخ مورد قبول قرار دادند امّا بنحوى از پايان تاريخ سخن گفتند و در انديشه‌اى خيالی مدينهٴ فاضله‌اى راتصوير نمودند که بزودى تأسيس شده و پايان سير ديالکتيک تاريخ را ترسيم مى‌نمايد. از آن گذشته هيچيک ازاين مکاتب نتوانست انديشهٴ تاريخى را وارد صحنهٴ الهيات نمايد و صرفاً از تحوّل تاريخ و فرهنگ انسان سخن گفته بدون آنکه تجديد و تحوّل را در زمينهٴ کلام الهى صادق بيابد. اين افراد يا ديانت را بکلی خرافه وتوهّم و دروغ دانسته و يا آنکه آنرا امرى ازلی و ابدى يافتند. از همين جا بود که همهٴ طرفداران دستهٴ دوّم مجبور شدند که اديان واعتقادات دينى را رد نموده و آنرا صرفاً انعکاسى کودکانه ازاصول عقلانى و اخلاقى تلقى نمايند.
حضرت بهاءالله نه تنها هستى را‌دائماً در تغيير و تحول و تکامل مى‌يابد، نه تنها تعبير و تفسير آدمى از وحى الهى و کلام ربّانى را قابل تغيير و تکامل مى‌يابد، بلکه بعلاوه خود وحى الهى و هدايت ربانى را نيز مشمول اصل تحول و تکامل مى‌شمارد. بدين ترتيب اصل اوّل آثار حضرت بهاءالله يعنى تأکيد بر ارزشهاى روحانى بجاى آنکه به توجيه سنت‌گرائى مذهبى يا سنت پرستى دينى منجر شود بالعکس بر ضرورت تکامل روحانى و پيشرفت مستمر فرهنگى و اجتماعى مى‌انجامد.
هشيارى تاريخ آثار حضرت بهاءالله بيش ازهرچيز در مفهوم "تجديد و تکامل اديان، استمرار ظهورات الهى و تدريج و تکامل ظهور الهى" منعکس ميگردد. شالودهٴ اين اصل تأکيد حضرت بهاءالله بر وحدت اديان و پيامبران است. ازنظر حضرت بهاءالله در واقع اطلاق اصل تاريخ به کلام الهى و فيض ربّانى آينه اى ازاين حقيقت است که همهٴ پيامبران و همهٴ اديان عليرغم تنوع شکل ظهورشان حقيقتى واحد و يکسان مى‌باشند. بدين جهت است که کتاب ايقان از پيامبران بعنوان "مظاهر الهى" سخن مى‌گويد ولی حقيقت اين مظاهر را که تجلّى الهى و وحى ربّانى است يکى مى‌شمارد. بدين ترتيب پيامبر داراى جنبه اى انسانى و جنبه اى غيبى و الهى است. حقيقت پيامبران يعنى جنبهٴ غيبى و الهى ايشان حقيقتى است واحد و تعدد و تنوع در آن راهى ندارد. امّا ظهور آن حقيقت قدسى در تاريخ يعنى شکل خاص ظهور پيامبر و يا تعاليم و احکام او مشمول تنوع و دگرگونى است چرا که درمان بيماريهاى انسان است و با تغيير بيمارى بايد که درمان نيز عوض گردد. بدين جهت اگر هم جنبهٴ انسانى پيامبران با يکديگر تفاوت دارد امّا در واقع همگى حقيقتى يکسان هستند. اين حقيقت واحد در طول تاريخ و بازاء تکامل بشرى خويشتن را بشکلهاى متفاوتى متظاهر مى‌سازد تا آنکه تمدّن بشر را يک قدم به پيش برد و فرهنگ و مدنيّت خلاّق و بديعى بيافريند. اين سير تکاملی اديان را پايانى نيست و بدين جهت است که حضرت بهاءالله ظهور خود را پايان تاريخ ندانسته بلکه از ظهورات نامحدودى در آينده سخن گفته اند.
از اينجاست که اصل وحدت وتکامل مظاهر مقدّسه (پيامبران) کليد حل دشواريها و مسائل بغرنج کتب مقدسه مى‌گردد. بعنوان مثال مسئلهٴ رجعت و خاتميّت در سايهٴ همين اصل قابل درک مى‌شود همهٴ پيامبران در حقيقت يکى هستند و لذا همهٴ ايشان عليرغم تفاوت ظاهرى رجعت يکديگرند. همهٴ پيامبران مظاهر اسماء و صفات الهى هستند وچون اوّل و آخر ازاسماء الهى است همهٴ پيامبران اولين پيامبر وآخرين پيامبر مى‌باشند. به عبارت ديگر هرآنچه که به نفى تاريخ و هشيارى تاريخ منجر مى‌شد در تعبير خلاّق و بديع حضرت بهاءالله در واقع به دليل قاطعى بر سير وقفه‌ناپذير تاريخ و تکامل فرهنگ و اديان و لزوم کنش و واکنش متقابل ديانت و مدنيّت اجتماعى مبدّل مى‌گردد. براى نمونه به دو بيان از کتاب ايقان اشاره ميشود تا جلوه‌هائى ازانقلابى بنيانى در الهيات آشکار گردد:
"و اين مقام مختصّ به انبياء و اولياى اوست ... ايشانند محالّ و مظاهر جميع صفات ازليّه و اسماء الهيه. و ايشانند مرايائى که تمام حکايت مى‌نمايند وجميع آنچه به ايشان راجع است فى‌الحقيقه به حضرت ظاهر مستور راجع ومعرفت مبدء و وصول به او حاصل نمى‌شود مگر به معرفت و وصول اين کينونات مشرقه از شمس حقيقت. پس از لقاء اين انوار مقدسه لقاءالله حاصل مى‌شود و ازعلمشان علم‌الله و از وجهشان وجه‌الله واز‌اوليّت وآخريّت و ظاهريّت و باطنيّت اين جواهر مجرده ثابت مى‌شود از براى آن شمس حقيقت بانّه "هو الاول والاخر والظاهر والباطن"(٨) و همچنين سائر اسماء عاليه و صفات متعاليه لهذا هر نفسى که به اين انوار مضيئه ممتنعه و شموس مشرقهٴ لائحه در هر ظهور موفق و فائز شد او به لقاءالله فائز است و در مدينهٴ حيات ابديهٴ باقيه وارد. و اين لقاء ميسر نشود براى احدى الاّ در قيامت که قيام نفس‌الله است به مظهر کليّهٴ خود. و اين است معنى قيامت که در کلّ کتب مسطور ومذکور است و جميع بشارت داده شده‌اند به آن يوم. حال ملاحظه فرمائيد که آيا يومى ازاين يوم عزيزتر و بزرگتر و معظّم‌تر تصور ميشود که انسان چنين روز را ازدست بگذارد و از فيوضات اين يوم که به مثابهٴ ابر نيسان از قِبَل رحمان در جريان است خود را محروم نمايد؛.(٩)
"وچون سراج طلب و مجاهده و ذوق و شوق و عشق و وله و جذب و حبّ در قلب روشن شد و نسيم محبّت از شطر احديه وزيد ظلمت ضلالت شک و ريب زائل شود وانوار علم و يقين همهٴ ارکان وجود را احاطه نمايد. در آن حين بشير معنوى به بشارت رحمانى ازمدينهٴ الهى چون صبح صادق طالع شود، قلب ونفس و روح را به صور معرفت از نوم غفلت بيدار نمايد ... و دماغ جان چون از‌زکام کون و امکان پاک شد البته رائحهٴ جانان را از منازل بعيده بيابد وازاثر آن رائحه به مصر ايقان حضرت منّان وارد شود و بدايع حکمت حضرت سبحانى را در آن شهر روحانى مشاهده کند و جميع علوم مکنونه را ازاطوار ورقهٴ شجرهٴ آن مدينه استماع نمايد و ازتراب آن مدينه تسبيح و تقديس رب الارباب به گوش ظاهر و باطن شنود و اسرار رجوع و اياب را به چشم سر‌ملاحظه فرمايد ... و اين مدينه در رأس هزار سنه او ازيد او املّ تجديد شود و تزئين يابد پس اى حبيب من، بايد جهدى نمود تا به آن مدينه و اصل شويم و به عنايت الهيه و تفقّدات ربّانيّه کشف سبحات جلال نمائيم تا به استقامت تمام جان پژمرده را در ره محبوب تازه نثار نمائيم و صدهزار عجز و نياز آريم تا به آن فوز فائز شويم. و آن مدينه کتب الهيه است در (عهدى مثلاً در عهد موسى تورات بود و در زمن عيسى انجيل ودر عهد محمّد رسول‌الله فرقان و در اين عصر بيان و در عهد من يبعثه الله کتاب او.)
٣_ نظرگاه جهان‌شمول:
سوّمين مرحلهٴ آثار حضرت بهاءالله که در طى آخرين سالهاى زندگى ايشان نازل شده است با خطاب به رؤساء وزمامداران سياسى جهان آغاز گرديده وبا تعاليم اجتماعى ديانت نوين براى ايجاد تمدّنى نوين وراستين مشخص مى‌گردد. به همين جهت اين مرحله مبتنى بر اصل سوّمى است که اگرچه با اصول قبلی متفاوت مى‌باشد امّا تحقق راستين آن در اصل نيز مى‌باشد. چنانکه ديديم اصل بر لزوم استفاده از فيض روحانى و ارزشهاى معنوى براى تکامل جامعه و فرد سخن گفت. امّا اصل دوّم گوشزد ساخت که ارزشها واحکام و تعاليم مذهبى نيز بايد تجديد و ابداع شود وگرنه خود مذهب ميتواند بجاى تکامل و ارتقاء به سنّت‌پرستى و تحجّر فکرى و رکود فرهنگى بيانجامد. به عبارت ديگر اصل دوّم بر ضرورت انطباق فيض رحمانى با مقتضيات خلاّق و پوياى تاريخ وجامعه تأکيد مى‌نمايد. ازاينجاست که ضرورتاً اين سؤال پيش مى‌آيد که آيا مقتضيات اصلی جهان فعلی چيست و آنچه که نياز اين عصرست و سبب تکامل و پيشرفت و آزادى ولطافت آدميان است چه مى‌باشد؟ به عبارت ديگر نتيجهٴ منطقى وحدت اصل اوّل و اصل دوّم آثار حضرت بهاءالله اين است که بايد فيض الهى و تعاليم روحانى نيز در اين دوره از تکامل تاريخى بشکلی درآيد که با روح عصر و مقتضاى تکامل حال و آيندهٴ بشر مطابقت يابد. اصل سوّم حضرت بهاءالله پاسخ به اين سؤال است يعنى آنکه ويژگى اساسى مدنيّت روحانى و فرهنگى نوينى را که مقتضاى رشد وپيشرفت اين مرحلهٴ ازتاريخ است مشخص و آشکار مى‌سازد. اصل سوّم آثار حضرت بهاءالله رويکرد جهان‌شمول يا به زبان ديگر اصل "وحدت عالم انسانى" و "صلح عمومى" است همچناکه قبلاً ديديم آثار حضرت بهاءالله همگى بمنظور ايجاد دوستى و اتّحاد و عشق بر اتّفاق در عالم بشرى نازل شده است. ديديم که اصل عرفانى ايشان به لزوم اقدام به همهٴ آدميان و تأکيد بر تقديس و مقام فرد فرد آدميان معطوف بود. به همين ترتيب ديديم که اصل هشيارى تاريخى حضرت بهاءالله به آشتى و صلح ميان همهٴ اديان و لزوم احترام و اعتقاد به همهٴ پيامبران و تصديق وحدت مذاهب و مظاهر مقدسيه تأکيد کرده و کينه و ستيز و تعصّب مذهبى را از ريشه محومى‌نمايد. جاى تعجّب نيست که اصل سوّم حضرت بهاءالله هم تأکيد و تعميم صريح همان اصل الفت و اتّحاد باشد. اين است که وحدت عالم انسانى در حقيقت هدف ديانت بهائى و هستهٴ مرکزى تمامى احکام و تعاليم و اعتقادات بهائى را تشکيل مى‌دهد.
ازنظر حضرت بهاءالله عالم انسانى از نظر حقيقت اصلی تجلّى و انعکاس يک حقيقت روحانى است. بدين جهت ديانت بهائى بر وحدت راستين آدميان تأکيد مى‌نمايد و لذا لزوم عشق به همهٴ انسانها صرفنظر از جنسيّت، مليّت، قوميّت، نژاد، زبان يا اعتقادات مذهبى ايشان را به نهايت شدّت مورد تأکيد قرار مى‌دهد. حضرت بهاءالله اعلان نمود که ديانت بايد سبب الفت و محبّت باشد و اگر که چنين نباشد نداشتن مذهب بهتر از‌داشتن آن است. بدين جهت اصل وحدت عالم انسانى قبل ازهرچيز به لزوم ارتباط و معاشرت همهٴ اقوام واديان با يکديگر تأکيد مى‌کند. بجاى حکم نجاست يا سلب حقوق ديگران بخاطر اعتقادات مذهبى يا نژادى يا جنسى آنها، حضرت بهاءالله از لزوم معاشرت با همهٴ مردم و خصوصاً با معتقدات به سائر اديان سخن گفت و همهٴ آدميان را پاک و طاهر و مقدّس و عزيز اعلان نمود. حضرت بهاءالله آتش کينه و تعصّب مذهبى را يکى ازمهمترين عوامل خشونت و انحطاط اجتماعى دانست و با اعلان وحدت اديان و وحدت عالم انسانى اين آتش را خاموش ساخت تاآنکه عالم بشرى به آزادى و صلح و تکامل نائل شود. امّا اصل وحدت عالم انسانى و صلح عمومى از لزوم رويکردى جهان شمول به همهٴ دشواريهاى جهان فعلی نيز سخن گفت دنيا ازنظر حضرت بهاءالله جائى است کوچک که به همهٴ آدميان تعلق دارد و کرهٴ زمين يک وجب خاکى است که خانهٴ همهٴ انسانهاست و بايد همگان از همهٴ منابع و امکانات خانهٴ خويش برخوردار باشند. به همين جهت حضرت بهاءالله از وحدت در کثرت سخن گفت و لزوم عشق به نه تنها وطن ملّى بلکه به عالم انسانى را تأکيد فرمود. جوامع ملّى بايد در سايهٴ قراردادهاى بين‌المللی که توسّط نيروئى جهانى تنفيذ گردد به صلح و آرامش دست يابند و ارتباط و اتّحاد و معاشرت ميان مردم دنيا به حدّى برسد که ديگر هيچکس در هيچ کجا بيگانه و غريب نباشد. نابرابرى افراطى و ظالمانهٴ اقتصادى چه در سطح طبقات در داخل يک کشور و چه در سطح روابط بين‌المللی توسّط حضرت بهاءالله طرد و نفى گرديد و بجاى آن از ضرورت ساختارى بين المللی و اخلاق و فرهنگى جهان‌شمول سخن رفت.
براى تحقق چنين هدفى حضرت بهاءالله در آثار دوران سوّم اصول و تعاليم اجتماعى نوينى را مؤکّد فرمود که همهٴ آنها لوازم تحقق آزادى واتّحاد وعدالت در عالم انسانى بوده و هرگونه خشونت را از‌صحنهٴ روابط انسانى طرد مى‌نمايد. تأکيد بر تحرى مستقلاّنه و آزادانهٴ حقيقت بدون تقليد از ديگران، تساوى حقوق زن و مرد، طرد انواع تعصبهاى خشونت‌آميز وجاهلانهٴ نژادى، تعديل معيشت، تأسيس محکهٴ کبراى بين المللی و ديگر تعاليم حضرت بهاءالله لوازم چنين مدنيّت بديع جهانى است.
وحدت سه اصل تعبير روحانى هستى، هشيارى تاريخى و نظرگاه جهان‌شمول، ويژگى منحصر بفرد جهان بينى حضرت بهاءالله و آثار اوست. چنين جهان بينى شکوهمند و شگرفى در تاريخ دينى و فرهنگى بى‌سابقه است. اين جهان بينى است که کليد حل مشکلات ايران و همهٴ جهان را در نيمهٴ دوّم قرن نوزدهم ميلادى در بحبوحهٴ مظلوميّت، تبعيد و حبس آن حضرت به دنيا ارائه نمود. صرفنظر از مقام حضرت بهاءالله به عنوان پيامبرى نوين و مظهرکلّى الهى، جهان‌بينى فرهنگى ايشان اکسير ارتقاء و چشمهٴ حيات دنياى آشفته و سرگردان کنونى است. اين مقاله را با ذکر چند نمونه از آثار دورهٴ سوّم حضرت بهاءالله پايان مى‌دهيم:
"امروز انسان کسى است که به خدمت جميع من‌علی‌الارض قيام نمايد. حضرت موجود مى‌فرمايد "طوبىٰ لمن اصبح قائماً علی خدمة الامم" و در مقام ديگر مى‌فرمايد "ليس الفخر لمن يحب‌الوطن بل لمن يحبّ العالم". فى الحقيقه عالم يک وطن محسوب است و من علی الارض اهل آن"؛
"طراز دوّم معاشرت با اديان است به روح و ريحان، و اظهار ما اتى‌به مکلم الطور، و انصاف در امور. اصحاب صفا و وفا بايد با جميع اهل عالم بروح و ريحان معاشرت نمايند چه که معاشرت سبب اتّحاد واتّفاق بوده وهست واتّحاد و اتّفاق سبب نظام عالم و حيات امم است. طوبى از براى نفوسى که بحبل شفقت و رأفت متمسکند و از ضغينه و بغضاء فارع و آزاد. اين مظلوم اهل عالم را وصيت مى‌نمايد به بردبارى و نيکوکارى. اين دو دو سراجند از براى ظلمت عالم و دو معلّمند از براى دانائى امم" (١٢)
"لابد بر اين است مجمع بزرگى در ارض برپا شود و ملوک و سلاطين در آن مجمع مفاوضه در صلح اکبر نمايند و آن اينستکه دول عظيمه براى آسايش عالم به صلح محکم متشبّث شوند و اگر مَلِکى بر مَلِکى برخيزد جميع متّفقاً بر منع قيام نمايند. در اين صورت عالم محتاج مهمّات حربيّه وصفوف عسکريه نبوده و نيست الاّ علی قدر يحفظون به ممالکهم و بلدانهم. اينست سبب آسايش دولت و رعيّت مملکت" (١٣)
" از جمله امورى که سبب اتّحاد و اتّفاق ميگردد و جميع عالم يک وطن مشاهده مى‌شود آنستکه السن مختلفه بيک لسان منتهى گردد و همچنين خطوط عالم به يک خط. بايد جميع ملل نفوسى تعيين نمايند از اهل ادراک و کمال تا مجتمع شوند و بمشاورت يکديگر يک لسان اختيار کنند چه از السن مختلفهٴ موجوده و چه لسان جديد تازه اختراع نمايند و درجميع مدارس عالم اطفال را به آن تعليم دهند" (١٤)
مراجع:
١_ حضرت بهاءالله، مجموعهٴ الواح مبارکهٴ حضرت بهاءالله جلّ اسمه‌الاعظم ، ص ٣٠٩
٢_حضرت بهاءالله، لوح ابن الذئب ، لانکنهاين، ١٣٨ بديع، ٢ص ١٦_١٥
٣_حضرت بهاءالله، آيات الهى جلد ١ لانگنهاين، ١٤٨ بديع، ص ٢٥٣
٤_ حضرت بهاءالله، مجموعهٴ الواح مبارکهٴ حضرت بهاءالله جل اسمه الاعظم ص ٤٠٤_٤٠٠
٥_حضرت بهاءالله، اشراقات، طهران، بدون تاريخ، ص ٢٦٠
٦_ حضرت بهاءالله، نفحات فضل٤: کلمات مبارکهٴ مکنونه، دانداس، ١٩٩٤ ميلادى مؤسّسه معارف بهائى
٧_حضرت بهاءالله، آثار قلم اعلی جلد ٣ مؤسّسه ملّى‌مطبوعات امرى، طهران، ١٢١ بديع، ص ١٠٨_١١٢
٨_ قرآن کريم، سورهٴ حديد، آيهٴ ٣
٩_ حضرت بهاءالله، کتاب ايقان، مؤسّسه ملی مطبوعات بهائى آلمان، هوفهايم، ١٩٨٨ ميلادى، ص ٩٤_٩٥
١٠_ همان کتاب ، ص ١٣١_١٢٩
١١_ حضرت بهاءالله، مجموعه‌اى ازالواح جمال اقدس ابهى که بعد از کتاب اقدس نازل شده، لجنه نشر آثار امرى بلسان فارسى و عربى، لانکنهاين، ١٣٧ بديع، ص ١٠١
١٢_ همان کتاب، ص ١٨
١٣_ همان کتاب، ص ٩٩
١٤_ همان کتاب، ص ٩٩
سایت دنیای بهائی:
با دوستان خود به اشتراک بگذارید
- 17367 رؤیت
افزودن دیدگاه جدید